חורבן אייראפע

חורבן אייראפע אדער גזירות ת"ש-תש"ה (ענגליש: האלאקאסט - Holocaust, פון א גריכיש ווארט גענצליך פארברענט; העברעיִש: שואה, חורבן און פארטיליגונג) באדייט דעם חורבן פונעם אידישן לעבן אין אייראפע, סיסטעמאטישער מארד פון אומגעפער זעקס מיליאן אידן, און פארניכטונג פון טויזנטער אידישע קהילות ביי דעם צווייטן וועלט קריג. אויסגעפירט דורכן מערדער היטלער דער פירער פון נאצי דייטשלאנד און זיין רעגירונג, מיט די הילף פון אירע פארבינדעטע, אלס די אפיציעלע אגענדע פון דער נאצי פארטיי צו לעזן די "יודענפראגע" און פארוויסטן די וועלט פון יעדן איד.

הגם נאצי דייטשלאנד האט נאך מיליאנען מענטשן פון פארשידענע אנדערע קרייזן פארטיליגט, למשל די ציגיינער, איז אבער די אידן געווען מיט א סיסטעם, פון פונקטליכע ליסטעס און מאפעס, מיט נומערן און העכסט געהיימע פלענער, קודם דורך שיסן, און ווען די דייטשע סאלדאטן זענען געווארן דעמאראליזירט פון אזויפיל שיסערייען האט מען אויפגעשטעלט גאז קאמערן צו עלעמינירן דעם פראבלעם דורך פארשנעלערן און פארשטילערן דעם מאסן פארטיליגונג. אין דער היסטאריע פון די אידן האט מאן טאקע מער ווי איין מאל זיי גע׳רודפט, דאך איז חורבן אייראפע גאנץ באזונדער אין פארנעם, בפרט דער עטנישער מארד פון נישט נאר אידן, נאר אפילו וואס די רשעים האבן גערופן האלב-אידן, און אפילו ווען זיי האבן געשמד'ט. אין געוויסע צייטן האט מען פרובירט אויסמערדן די רויטע אינדיאנער, און די ארמענער, און פארשידענע שבטים אין אפריקע און אזיע, אבער אזא אכזריות יארן לאנג ווי די נאציס האבן אדורכגעפירט האט נישט קיין פארגלייכן.

דער חורבן האט פאסירט אין יעדן ארט וואו די דייטשע אינוואזיע איז צוגעקומען, כולל צפון אפריקע. די ציל פון די נאציס איז געווען פארטיליגן יעדן איד, לויט זייער דעפיניציע, אויך אזעלכע וואס זענען האלב־אידן (וואס לויט דער הלכה זענען נישט קיין אידן), און אויך די וואס האבן זיך גע׳שמד׳ט. אין אנהייב האבן זיי געשאסן די קרבנות אריין אין גרובן. ביסלעכווייז האבן זיי אויפגעשטעלט אן עקספלאטאציע אין טויטונג אדמיניסטראציע וואס האט איינגעשלאסן די געטאס, ארבעטס לאגערן און טויט לאגערן. אן אויסקום פון דער תקופה פונעם חורבן איז געווען די ליקווידאציע פון גאר א סאך קהילות וואס האבן עקזיסטירט און געבליט אין דער ברייט און דער לענג פון צענטראל- און מזרח-אייראפע. דער איינפלוס פונעם חורבן אויף די יידישע געמיינדעס אין אייראפע איז געווען קאטאסטראפיש. די נומערישע אויסראטונג פון די יידן, צוזאמען מיט דער פארטיליקונג פון די יידישע צענטערס פון גייסטליכקייט און קולטור אין דעם געשפרייט צווישן צענטראל-רוסלאנד און האלאנד און פראנקרייך אין מערב, און טריפאלי אין דרום, האט צעהאקט דעם המשך פון דער יידישער טראדיציע וואס איז געווארן וואס איז געוועבט געווארן דורכאויס הונדערטער הונדערטער יארן. נאך דער מלחמה איז אריבער דער צענטער פון יידיש לעבן פון אייראפע קיין ישראל און צפון אמעריקע.

אייגנקייטן

יידישע פרויען און קינדער פון אונגארן ביים באן פעראן אין אוישוויץ, מיי 1944

כאטש וואס רדיפות אויף אן עטנישער באזע זענען נישט זעלטן אין דער היסטאריע פון דער מענטשהייט און אין דער יידישער היסטאריע, דאך ווערט די חורבן אייראפע גערעכנט אן אויסנאם סיי אין אירע דימענסיעס און פארנאם, סיי אין די פרעצעדענטישע סיסטעמען פון פארניכטונג און סיי אין דער גרונט־אידעאלאגיע, וואס איז געווען נישט רעליגיעזיש נאר ראסיסטיש־עטניש. פעלער פון מאסן רציחה אויף א נאציאנאליסטישן, ראסיסטישן אדער אידעאלאגישן גרונט האבן פאסירט אויך פריער פאר דער חורבן אייראפע - למשל דער טשערקאסער פעלקערמארד אינמיטן דעם 19טן יארהונדערט אדער דער ארמענישער פעלקערמארד ביי דער ערשטער וועלט מלחמה, און אויך נאכהער, בעיקר אין אפריקע און אין אזיע; אבער דאס האט קיינמאל נישט פאסירט מיט אזא ארגאניזירטער סיסטעם אזוי ווי נאצי דייטשלאנד האט עס אויסגעפירט.

ס׳איז ברייט אנגענומען צו רעכענען דעם אנהייב פון דער תקופה פון חורבן אייראפע אין 1933, ווען די נאציס האבן איבערגענומען די רעגירונג אין דייטשלאנד, וואס פון דעמאלסט אן האבן אנגעהויבן די רדיפות קעגן יידן אין דייטשלאנד. ס׳איז אויך פאראן א מער באגרענעצטע דעפיניציע, אז די חורבן אייראפע האט אנגעהויבן אין די טעג פון דער צווייטער וועלט מלחמה אין זומער 1939 נאך דער אינוואזיע פון פוילן און דער אנהייב פון פארטרייבן יידן אריין אין געטאס. דער חורבן איז אריין אין א נייער פאזע מיט דעם אנהייב פון די מאסן־רציחות נאך דער אינוואזיע פונעם סאוויעטן פארבאנד אין יוני 1941, וואס האט זיך געענדיגט נאר מיט דער באפרייאונג פון די פארטיליגונג לאגערס דורך די אליאירטע קראפטן אין 1945.

פאר דער מלחמה, האט די פאליטיק פון דייטשלאנד פאקוסירט בעיקר אויף לעגאליזירטער דיסקרימינאציע און סטימולירן עמיגראציע פון יידן ארויס פון לאנד. אין דער תקופה פון דער מלחמה האט פאסירט אן ערנסטע פארערגערונג אין באציאונג צו די יידן. נאך ווען זיי האבן איינגענומען ברייטע שטחים פון אייראפע, האבן די נאציס אנגעהויבן פארטרייבן די יידן פון דייטשלאנד און טייל פון די איינגענומענע שטחים פון זייערע הייזער און האבן זיי קאנצענטריט אין געטאס און אין לאגערס. דערנאך, מיט דער דייטשער אינוואזיע צום ראטנפארבאנד, האבן זיי אויך אנגעהויבן מאסן שחיטות, טיילמאל אין ספעציעלע פארניכטונגס לאגערן וואס זיי האבן אויפגעשטעלט פאר דעם צוועק, וואו זיי האבן געניצט געוויסע מעטאדן פון רציחה, כולל גאז קאמערן, וואו זיי האבן דערמארדט די קרבנות דורך פארגיפטיקן זיי מיט פאבריצירטער גאז.

די נאצי פארטיי וואס איז אויפגעשטעלט געווארן אין 1920 האט זיך שטארק באזירט אויף דער פאלקיסטישער אידעאלאגיע, מיט אירע אנטיסעמיטישע געדאנקען.‏ דער פירער פון דער פארטיי, אדאלף היטלער, וואס איז געווען געשטיצט דורכן גענעראל לודנדארף, דער דייטשער שעף פון גענעראל שטאב ביי דער ערשטער וועלט־מלחמה, האט געשאפן פיינט פון יידן פאר איר אידעאלאגישן פונדאמענט.‏

פאזעס פונעם חורבן

ערשטע פאזע, צווישן די יארן 1933–1939: רדיפות פון די יידן אין נאצי דייטשלאנד

מחנות ריכוז

צווייטע פאזע, צווישן די יארן 1939–1941: אנהייב פון דער צווייטער וועלט־מלחמה

אויפשטעלן און פירן די געטאס

דריטע פאזע, צווישן די יארן 1941–1943: מאסן פארטיליקונג

פארטיליקונג מיט שיסן און גאז

פערטע פאזע, ה 1943–1945: צוריקצי און אויספרואוו צו פארווישן די פארטיליקונג

אידישקייט נאכן חורבן

פון די הויפט פאקטארן וואס האבן געשפילט א ראלע, אלס דירעקטע נאכפאלג פון דעם חורבן אייראפע, און דאס האט געברענגט צו אן ערנסטע ענדערונג פון די סטאטיסטיקן פון דעם יידישן פאלק איז געווען:

• די מאמענטעלע סימפאטיע פון די אלגעמיינע מאסן, אויסגעדריקט דורך די פאראייניגטע פעלקער: געבן פאר דעם יידישן פאלק זייער אייגן לאנד.

• די אונגעהויערע ווייטאג פון די געליטענע איבערלעבער וואס האט ביי אסאך אנטוויקלט א דערווייטערונג פון דעם אידישן אידענטיטעט בכלל און אידישקייט בפרט.

• די פראגע ווי איז גאט געווען ווען די אלע צרות זענען געשען צו זיין פאלק.

דאס יידיש פאלק האט זיך געטיילט איבער די פראגעס אין פארשידענע מיינונגען און אזוי אנטוויקלט געווארן אין באזונדערע גרופעס:

אין גאנצן אפגעריסן

• אסאך אידן, (ספעציעל אזעלכע וואס פאר דעם חורבן איירופע איז זייער יידישקייט שוין געווען שטארק אפגעשוואכט), האבן צוליב דעם חורבן איירופע זיך גענצליך דערווייטערט פון יעדע אנערקענונג מיט דאס יידישע פאלק, און פראבירט ווי ווייט מעגליך זיך צו אסימילירן מיט די אלגעמיינע מאסן באפעלקערונג. די פראגע איבער רעליגיע האט זיי נישט געארט. דאס אייגן לאנד, ס'האט מיט זיי פערזענליך גארנישט. פארקערט, זאלן די דורות נישט וויסן און נישט נוצן מער דעם אידישן אידענטיטעט וואס האט זיי געברענגט אזויפיל צרות און פיין.

א פאלק ווי אלע פעלקער

• פארשטארקערן דאס נאציאנאליזם פון אידישן פאלק געבויט אויף אן אייגן לאנד, אייגן שפראך, און אייגן קולטור, אויסמעקנדיג דערביי גאט און רעליגיע פון דינען א טייל אינעם אידישן אדענטיטעט. די אידעאלאגיע איז שוין פון פריער געווען ברייט פארשפרייט דורך די ציוניסטישע ארגאניזאציע, אבער נאכן חורבן אייראפע האט עס באקומען א שטארקן מאמענטום, סיי מיטן געלענגענהייט צו גרינדן אן אייגן לאנד מיטן צושטימונג פון די פעלקער, און סיי דורך די געליטענע וועלכע האבן אלס רעזולטאט פונעם חורבן אנגעהויבן צו שפילן ברוגז מיט גאט אבער דאך האט זייער געוויסן נישט געלאזט זיך אינגאנצן אפרייסן פון אידישן פאלק, האבן זיי געזען אין דעם געדאנק פון אן אייגן לאנד א דאפעלטע לעזונג, קיין רעליגיע, און דאך אן אייגן פאלק אן קיין אסימילאציע.

אן אויסגעוועלט אידיש פאלק

• א פאלק העכער ווי אלע פעלקער, א פאלק וואס די תורה איז זייער וועגווייזער, א פאלק וואס איז איינס מיט איר גאט און איר רעליגיע. די וואס זענען געבליבן געטריי צו גאט האבן די פראגע 'ווי איז גאט געווען ביים חורבן אייראפע' נישט געשטעלט. נאר פארקערט, זיי האבן געזען און זעען ווייטער אין דעם חורבן אייראפע, דאס וואס די תורה ווארנט אידישע קינדער ווי אזוי ס'וועט אויסזעהן ווען זיי וועלן נאכלאזן פון זייער יידישקייט. זיי האבן פארשטאנען אז עס איז מקויים געווארן דאס וואס משה רבינו האט געשריבן אין דער תורה אין נאמען פון גאט טויזנטער יארן פריער: "וחרה אפי בו ביום ההוא ועזבתים והסתרתי פני מהם והיה לאכל ומצאהו רעות רבות וצרות ואמר ביום ההוא הלא על כי אין אלהי בקרבי מצאוני הרעות האלה ואנכי אסתיר פני ביום ההוא". ביי זיי האט דער גרינדונג פונעם אייגן לאנד נישט קיין סאך אויסגעמאכט, ווייל אפגעזען צו אין יעצטיגן מצב איז יא דא א לאנד צו נישט, זענען זיי געטריי צו גאט און צו זיין תורה.

וועבלינקען

וויקימעדיע קאמאנס האט מעדיע שייך צו: חורבן אייראפע

• יד ושם מוזיי וועבזייטל (ארכיווירט 04.02.2016 ביי דער Wayback Machine)
• עדות פארציילן שילדערונגן דאטעבאזע (ארכיווירט 30.08.2006 ביי דער Wayback Machine)
• סטיווען ספילבערג פילם פראיעקט. [1]
• ווארשעווער געטא. [2]
• מלחמהאיבערלעבער. [3] (ארכיווירט 26.08.2009 ביי דער Wayback Machine)
• Dean, Martin: Robbing the Jews - The Confiscation of Jewish Property in the Holocaust, 1935 - 1945, Cambridge University Press, 2008. (אויף ענגליש)