יהודה גרינוואלד

דער ארטיקל דיסקוטירט דער רב אין סאטמאר. טאמער זוכט איר דער אַמעריקאַנער רב, זעט יקותיאל יהודה גרינוואלד.

יהודה גרינוואלד
Grünwald Juda

געבורט	1849 תר"ט ברעזשאוו
טויט	9 מערץ 1920 (אלט 71 בערך) י"ט אדר תר"פ סאטמאר, רומעניע
באלאנג	ארטאדאקסישע יידנטום
באשעפטיגונג	רב

הרב יהודה גרינוואלד (אונגאַריש: Grünwald Juda; ברעזשאוו, 1849 תר"ט – סאטמאר, י"ט אדר תר"פ) איז געווען א אונגארישער חסידישער רב, דער ארטאדאקסישער הויפט רב פון שטאט סאטמאר במשך 22 יאר.

ביאגראפיע

די גרויסע ארטאדאקסישע שול אין סאטמאר

געבוירן אין 1849 אין ברעזאָוו, צו רבי יהושע פֿאלק און חיה שרה. ער האט געלערנט אין דער פּרעסבורגער ישיבה ביי דעם כתב סופר, וועלכער איז געווען זיין רבי מובהק. נאכן פארענדיגן ישיבה, האט ער באקומען סמיכה פאר רבנות. ער האט ערשט געדינט אלס רב אין סובאטיס, דערנאך אין באניהאד, דערנאך אין שוראני און צום סוף אין סאטמאר. ער איז נפטר געווארן אָן קינדער.

זײן װאלן אלס הויפט־רב און די צעשפאלטן פון דער קהילה

דער פריערדיגער רב פון סאטמאר איז געווען הרב זאב (וואלף) מאנדלבוים, א שטרענגער ארטאדאקסישער רב, וועלכער האט נישט פארטראגן חידושים, אריינגערעכנט די וואס די ארטאדאקסישע טראדיציע ערלויבט (למשל, ער האט פארבאטן דאס זינגען פון א כאר פון קינדער און מענער אין שול). אָבער ער האָט געהאַט אַ פּערזענלעכע כאריזמע, און זײן פירערשאַפט כח האָט געקענט האַלטן די קהילה צוזאַמען. אפילו זײנע גרויסע קעגנער האבן אנגענומען זײן פירערשאפט, און אפילו אײנגעשטימט זיך צו באטײליגן אין פירן דער קהילה. פונדעסטוועגן, האבן זיינע מתנגדים געהאפט, אז נאך זיין פטירה וועט באשטימט ווערן א מער מקיל'דיגער ארטאדאקסישער רב.

נאָך דער פטירה פונעם הויפּט-רב פון סאטמאר, הרב זאב (וואלף) מאנדלבוים, איז הרב גרינוואלד פארבעטן געווארן צו דינען אלס רב דורך דער קהילה וואס איז געווען אויפן שוועל פון בראָך. אין א' דר"ח אדר תרנ"ח איז ער אויסגעוויילט געווארן אלס הויפט רב.

די אויסוואל פון רבי יהודה גרינוואלד אלס הויפט רב איז געווען א גרויסער קלאפ פאר א טייל פון דער קהילה, צוליב זיין זיין א חסידישער רב מיט אן ארעמען אונגאריש, וואס האט ענדערש גענוצט אידיש ווי אונגאריש. זײן שטעלונג האט פאר'חתמ'עט די טיילונג אין אונגארישן אידנטום אין דער ארטיגער קהילה.

דאס מחלוקת װעגן דעם באניץ פון דער אונגארישער שפראך

טראַדיציאָנעל אין די ארטאדאקסישע לאַגער אין אונגארן, זענען דרשות געהאלטן געווארן אין אונגאריש בלויז אויפן נאָמען טאג פון די מלך און מלכּה און אויף דעם יאָרטאָג פון די טויט פון פראַנץ דיאַק, און די רעשט פון יאָר אויף אידיש. אָבער מיט די יאָרן האָט מען גענומען איניציאַטיוון צו פאַרבייטן דאָס באַנוצן אידיש מיט אונגאַריש. אזוי איז אויך געװען דער פארשלאג פון מר. װײס פון דער שטאט אסטראגום אין יאר 1882, צו האַלטן אַ דרשה אין אונגאַריש איין מאָל יעדע צוויי וואָכן.

כאטש הרב מאנדלבוים האט זיך אנטקעגנגעשטעלט קעגן די דאָזיגע חידושים, האָט ער נאָכגעגעבן אַסאַך און איינגעפירט אז הספדים ביי לוויות זענען געגעבן געוואָרן אויף אונגאַריש דורך גוטע אונגאַרישע רעדנער. די דאָזיגע נאכגעבן האָט הרב גרינוואַלד אויך מכבד געווען, אָבער אין אַלע אַנדערע געביטן האָט ער אַסימילירט די אידישע שפּראַך און חסידות אין לעבן פון דער קהילה (כאָטש ס’רובֿ פון זיינע חסידים זענען אויך געוואָרן אונגאַריש-רעדנדע).

שפּאַלטונג פון די קהילה

שוין בערך א חודש נאכדעם וואס הרב גרינוואלד איז ערוויילט געווארן אלס הויפט רב, האבן די קהילה-פירער אנגעהויבן אוועקגיין. הערמאן טייטלבוים, וועלכער איז געווען באקאנט פארן האלטן די אידייען פון נעאלאגן, איז געווען דער ערשטער צו ארויסציען דעם 24טן מערץ, נאכפאלגנדיג דורך מאיר קארוי טשאַנגרי און אויך באנע מארקאוויטש. די ניי געגרינדעטע געמיינדע איז נישט געווען קיין נעאלאגן, נאר האט זיך דעפינירט אלס די שטאטוסקווא קהילה.

די אויסוואל פון הרב יהודה גרינוואלד אלס הויפט רב אינאיינעם מיט'ן אוועקגיין פון די נעאלאגן האט אנגעצייכנט א קער אין דער קהילה און זי איז געווארן נאך מער קאנסערוואטיוו און חסידיש ווי פריער. דער ענדערונג איז געווארן פאַרפעסטיגט אין דער צייט פון רבי יואל טייטלבוים, ווען די שטרענגסטע חסידות אין מארמאראש איז אריבערגעפארן צו סאטמאר.

זײן טעטיגקײט אלס הויפט־רב פון סאטמאר

די צייט פון ר' יהודה גרינוואלד'ס רבנות איז געווען אן עפאכע פון התחדשות פאר דער ארטאדאקסישער קהילה אין שטאט. איינע פון די ערשטע טריט וואס מען האט גענומען איז געווען צו רענאָווירן די מקוה.‏ דערצו האט ער פארשטארקט די תלמוד תורה'ס און געשטעלט א באזונדערע דגוש אויף פארשטארקן די ישיבה אין סאטמאר, וואָס איז צום ערשטן מאָל געוואָרן אַן אָנגעזעענע ישיבה אויף איר מדרגה. אין זיינע צוויי יאָרצענדלינג אַלס רב פון סאטמאר, האָט ער געלערנט טויזנטער תלמידים. ער האט אויך אראנזשירט צו גרינדן דריי בתי כנסת: חברה משניות, שומרי תורה און א בית כנסת אויף סענטווער גאס.

רבי יהודה גרינװאלד האט געשריבן א צאל חיבורים, פון װעלכע טײל זענען געבליבן בלויז אין שריפט.

הנצחה

די סאטמארע חסידים היטן זיין זכרון. זײן קבֿר אויפן אָרטאָדאָקסישן איִדישן בית־עולם אין שטאָט דינט ווי אַ מקום קדוש פאַר די חסידים, וואָס זענען זיך משטתח און דאווענען אויפן קבר.

זיינע ספרים

• שבט יהודה, סאעני תרפ"ב
• שאלות ותשובות - זכרון יהודה, בודאפעשט - ש. א. אוהעלי תרפ"ג-תרפ"ח, ביי HebrewBooks
• די צוואה צוואת רבינו, סעאיני, ס. ווארהל תר"פ, ביי HebrewBooks
• ספר תהלים - עוללות יהודה, סאטומארע ‬תרפ"ז, ביי HebrewBooks
• חסדי אבות, סעאיני תרפ"ה, ביי HebrewBooks
• שארית יהודה, מונקאטש תרצ"ח, ביי HebrewBooks מונקאטש תרס"ח
• שבט מיהודה החדש, ברוקלין תשס"ה, ביי HebrewBooks
• הגדה של פסח - עוללות יהודה בני ברק תשנ"ה

זיינע תלמידים

• רבי יוסף נחמיה קארניצער.
• הרב זאב וואלף הלוי טירנוער.
• רבי משה בונם קרויס.

פאַר ווייַטער לייענען

• טשאבא שיראק (רעדאקטאר): אידישע זכרונות פון סאטו מארא סאטו מארא, 2001
• דזשאַנוס קאָפּקאַ: אידישע זכרונות אין דער געגנט פון הויך פלי, נירזשאַזאַ, 2004
• אונגארישער יידישער לעקסיקאן, 1929 . רעדאַקטאָר Peter Owari . יהודה גרינוואלד
• אונגארישע אידישע לעקסיקאן, 1929 . רעדאַקטאָר Peter Owari. סאטמאר
• הרב יהודה גרינוואלד, פּראָפיל אין געני.