אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "פרייסן"
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
'''פרייסן''' ({{שפראך-de|Preußen}}; {{שפראך-la|Borussia, Prutenia}}; {{שפראך-lv| Prūsija}}; {{שפראך-lt|Prūsija}}; {{שפראך-pl|Prusy}}; [[אלט פרייסיש]]: ''Prūsa'') איז געווען אַ היסטאָרישער שטאַט וואס האט זיך אנגעהויבן אלס די [[הערצאגשאפט פון פרייסן]] און דער [[מאַרגראַוויאַט פון בראַנדנבורג]]. דורך עטלעכע יארהונדערטער האט דאס לאנד געהאט א היפּשע השפעה אויף [[דייטשלאנד|דײַטשער]] און אייראפעישער היסטאריע. די לעצטע הויפטשטאט פון פרייסן איז געווען [[בערלין]]. |
'''פרייסן''' ({{שפראך-de|Preußen}}; {{שפראך-la|Borussia, Prutenia}}; {{שפראך-lv| Prūsija}}; {{שפראך-lt|Prūsija}}; {{שפראך-pl|Prusy}}; [[אלט פרייסיש]]: ''Prūsa'') איז געווען אַ היסטאָרישער שטאַט וואס האט זיך אנגעהויבן אלס די [[הערצאגשאפט פון פרייסן]] און דער [[מאַרגראַוויאַט פון בראַנדנבורג]]. דורך עטלעכע יארהונדערטער האט דאס לאנד געהאט א היפּשע השפעה אויף [[דייטשלאנד|דײַטשער]] און אייראפעישער היסטאריע. די לעצטע הויפטשטאט פון פרייסן איז געווען [[בערלין]]. |
||
דער נאָמען ''פרייסן'' שטאמט פֿון די [[אלטע פרייסן]], אַ באלטיש פאלק זיך אנגעקערט מיט די ליטווינער און די לעטן. אין דעם 13טן י"ה, איז "אלטפרייסן" געווארן איינגענומען דורך די [[טעווטאנישע ריטערס]]. אין [[1308]] האבן די טעווטאנישע ריטערס איינגענומען דעם אַמאָליגן פּוילישן ראַיאן פון [[פּאָמערעליע]] מיט [[דאַנציג]]. דאס לאנד איז געווען באפעלקערט מערסטנס מיט דײַטשן וואס האבן ארײַנגעוואנדערט פון צענטראל און מערב דייטשלאנד און, אין דרום, מיט פאלאַקן פון [[מאַזאָוויע]]. שפעטער ווערט פרייסן צעשפּאַלטן אין א מערב'דיקן טייל, [[קעניגלעך פרייסן]], אַ פּראָווינץ פון [[פוילן]], און א מזרח'דיקן טייל, זײַט 1525 גערופֿן [[הערצאגשאפט פון פרייסן]]. אין 1618 איז די הערצאגשאפט פון פרייסן פאראייניגט מיט בראנדנבורג |
דער נאָמען ''פרייסן'' שטאמט פֿון די [[אלטע פרייסן]], אַ באלטיש פאלק זיך אנגעקערט מיט די ליטווינער און די לעטן. אין דעם 13טן י"ה, איז "אלטפרייסן" געווארן איינגענומען דורך די [[טעווטאנישע ריטערס]]. אין [[1308]] האבן די טעווטאנישע ריטערס איינגענומען דעם אַמאָליגן פּוילישן ראַיאן פון [[פּאָמערעליע]] מיט [[דאַנציג]]. דאס לאנד איז געווען באפעלקערט מערסטנס מיט דײַטשן וואס האבן ארײַנגעוואנדערט פון צענטראל און מערב דייטשלאנד און, אין דרום, מיט פאלאַקן פון [[מאַזאָוויע]]. שפעטער ווערט פרייסן צעשפּאַלטן אין א מערב'דיקן טייל, [[קעניגלעך פרייסן]], אַ פּראָווינץ פון [[פוילן]], און א מזרח'דיקן טייל, זײַט [[1525]] גערופֿן [[הערצאגשאפט פון פרייסן]]. אין [[1618]] איז די הערצאגשאפט פון פרייסן פאראייניגט מיט בראנדנבורג. |
||
אין [[דרייסיג יעריגער קריג]] (1618-1648) איז געווען די בראַנדענבורג זייַט פון די עוואַנגעליקאַל יוניאַן. גרויס טיילן פון די לאַנד זענען חרובֿ און זייער באוווינער יקספּעלד. עלעקטאָר [[פרידריך ווילהעלם, עלעקטאר פון בראנדענבורג|פרידריך ווילהעלם]] (1688-1640) איז געווען שפּעטער גערופֿן "די גרויס עלעקטאָר" דעריבער אנגענומען אַ אָפּגעהיט פּאָליטיק נאָך דער מלחמה אָווערטורעס צווישן די הויפּט כוחות, אין סדר צו אַנטוויקלען די לאַנד אַפפעקטעד. ער ינסטאַטוטאַד עקאָנאָמיש רעפאָרמס, דעוועלאָפּעד דער אַרמיי, וויקאַנד די קלאסן אין טויווע פון די הערשן פון [[אַבסאלוטיסם פאליטיש|אַבסאָלוט]] קאַנסאַנטריישאַנז און בנימצא אין טויזנטער [[הוגוענאָץ]], וואס איז אַנטלאָפֿן פֿון [[פראנקרייך]] נאך קאַנסאַלינג [[עדיקט פון נאנט]] דורך [[לוי קסיוו]] ווי געזונט ווי דאַזאַנז פון משפּחות פון רייַך יהודים וואס זענען געווען יקספּעלד פון [[ווין | ווין]] אין - [[1670]] דורך [[לעאָפּאָלד דער ערשטער, הייליגער רוימישער עמפעראר]]. אין [[1648]] קונה הינטרפאָמרן און אנדערע געביטן. ער באטראכט [[פּרינץ-עלעקטאר|עלעקטאָר]] וויכטיק אין דער געשיכטע פון פּרוססיאַ, און געגרינדעט אַ שטאַרק און פאָרמידאַבלע אַרמיי פֿאַר די ערשטער מאָל ווי איינער פון בראַנדענבורג און פרייסן. ער האט געמאכט אַלע די וויכטיק סיבות סאַבסאַקוואַנט פאַרלייגן פון די [[קניגרייך פרייסן]], אין דער צוקונפֿט, וועט מאַכן די מלכות און די גרויס אימפּעריע. |
|||
אין דערצו צו ערד פאָרסעס, רעינפאָרסעד פרידריך ווילהעלם די בראַנדענבורג נאַווי. ער פּרובירן צו קאָנטראָלירן קאָלאָניעס אין מערב [[אפריקע]] און די מערב ינדיעס, אָבער נאָר צו די סוף פון זייַן מעמשאָלע אין [[1680]] הצלחה אין די פעלד. לעמאָשל, געגרינדעט אין [[1683]] [[סיטאַדעל גראָב פרידריקסבאָרג]] אין [[גינע]] הייַנטצייַטיק, וואָס איז געווען געהאנגען אַרויף [[1727]]. |
|||
אונטער די הערשן פון פרידריך ווילהעלם פון בראַנדענבורג-פרייסן איז געווען די מערסט שטאַרק לאַנד נאָך עסטרייך רוח רוימישע מלוכה. נאָך די סלאַקקענינג פון פוילן ווייַטערדיק די שוועדיש-פּויליש קאנפליקט, אַנדערש קאנטראקט און נישט אין [[1657]] צו מעלדונג די דוטשי פון פּרוססיאַ, די פּויליש טראָן פּערמאַנאַנטלי. אין [[שלום אָליוואַ]] אין [[1660]] באקומען לעצט האַסקאָמע דוטשי סאַווראַנטי. עס איז געווען אַ באַשטימענדיק שריט צו פּאַסיק [[קעניגרייך פרייסן]] אונטער די זון פון [[פרידריך דער ערשטער פון פרייסן|פרידריך דער דריטער]] פון בראַנדענבורג. אין [[1701]] איז פראקלאמירט געווארן דאס קעניגררייך פון פרייסן. |
|||
פרייסן איז צוגעקומען צו זיין גרעסטע וויכטיקייט אין די 18טן און [[19טער י"ה]]. בשעת דעם [[18טן יאָרהונדערט]], איז עס געווארן אַ גרויסע אייראפעישע מאַכט אונטער דער ממשלה פון [[פרידריך דער צווייטער פון פרייסן|פרידריך דער גרויסער]] (1740-86). במשך דעם 19טן יאָרהונדערט, האט דער קאנצלער [[אטא פאן ביסמארק]] נאכגעלאפן אַ פּאָליטיק פון פאראייניגן די דייטשע פרינציפאליטעטן אין אַ "[[קליין דייַטשלאַנד]]" וואָס האט אויסגעשלאסן די [[עסטרייך אונגארישע אימפעריע]]. |
פרייסן איז צוגעקומען צו זיין גרעסטע וויכטיקייט אין די 18טן און [[19טער י"ה]]. בשעת דעם [[18טן יאָרהונדערט]], איז עס געווארן אַ גרויסע אייראפעישע מאַכט אונטער דער ממשלה פון [[פרידריך דער צווייטער פון פרייסן|פרידריך דער גרויסער]] (1740-86). במשך דעם 19טן יאָרהונדערט, האט דער קאנצלער [[אטא פאן ביסמארק]] נאכגעלאפן אַ פּאָליטיק פון פאראייניגן די דייטשע פרינציפאליטעטן אין אַ "[[קליין דייַטשלאַנד]]" וואָס האט אויסגעשלאסן די [[עסטרייך אונגארישע אימפעריע]]. |
||
דאס קעניגררייך פון פרייסן האט באהערשט צפון דייַטשלאַנד פּאליטיש, עקאנאמיש, און אויך אין באַפעלקערונג, און איז געווען דאס האַרץ פון דער פאראייניגטע [[צפון דייַטשע קאָנפעדעראַציע]] פאָרמירט אין 1867, וואָס איז געווארן א טייל פון דער [[דייַטשער אימפעריע]] אין 1871. |
דאס קעניגררייך פון פרייסן האט באהערשט צפון דייַטשלאַנד פּאליטיש, עקאנאמיש, און אויך אין באַפעלקערונג, און איז געווען דאס האַרץ פון דער פאראייניגטע [[צפון דייַטשע קאָנפעדעראַציע]] פאָרמירט אין [[1867]], וואָס איז געווארן א טייל פון דער [[דייַטשער אימפעריע]] אין [[1871]]. |
||
מיט דעם סוף פון דער [[האָהענצאלערן מאָנאַרכיע]] אין דייַטשלאַנד נאכן [[ערשטן וועלט קריג]], איז פרייסן געווארן א טייל פון דער [[וויימאַר רעפובליק]] ווי אַ פרייער שטאַט אין 1919. דער שטאט פון פרייסן איז אפגעשאפן אין 1947 דורך די אליאירטע פונעם צווייטן וועלט קריג. <ref name="Clark"> Clark, Christopher (2006): Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600-1947. ISBN 0-7139-9466-5 ISBN 978 0713994667 </ref> |
מיט דעם סוף פון דער [[האָהענצאלערן מאָנאַרכיע]] אין דייַטשלאַנד נאכן [[ערשטן וועלט קריג]], איז פרייסן געווארן א טייל פון דער [[וויימאַר רעפובליק]] ווי אַ פרייער שטאַט אין [[1919]]. דער שטאט פון פרייסן איז אפגעשאפן אין [[1947]] דורך די אליאירטע פונעם [[צווייטן וועלט קריג]]. <ref name="Clark"> Clark, Christopher (2006): Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600-1947. ISBN 0-7139-9466-5 ISBN 978 0713994667 </ref> |
||
== רעפערענצן == |
== רעפערענצן == |
||
רעוויזיע ביי 11:10, 2 פֿעברואַר 2017
פרייסן (דײַטש: Preußen; לאטייניש: Borussia, Prutenia; לעטיש: Prūsija; ליטוויש: Prūsija; פּויליש: Prusy; אלט פרייסיש: Prūsa) איז געווען אַ היסטאָרישער שטאַט וואס האט זיך אנגעהויבן אלס די הערצאגשאפט פון פרייסן און דער מאַרגראַוויאַט פון בראַנדנבורג. דורך עטלעכע יארהונדערטער האט דאס לאנד געהאט א היפּשע השפעה אויף דײַטשער און אייראפעישער היסטאריע. די לעצטע הויפטשטאט פון פרייסן איז געווען בערלין.
דער נאָמען פרייסן שטאמט פֿון די אלטע פרייסן, אַ באלטיש פאלק זיך אנגעקערט מיט די ליטווינער און די לעטן. אין דעם 13טן י"ה, איז "אלטפרייסן" געווארן איינגענומען דורך די טעווטאנישע ריטערס. אין 1308 האבן די טעווטאנישע ריטערס איינגענומען דעם אַמאָליגן פּוילישן ראַיאן פון פּאָמערעליע מיט דאַנציג. דאס לאנד איז געווען באפעלקערט מערסטנס מיט דײַטשן וואס האבן ארײַנגעוואנדערט פון צענטראל און מערב דייטשלאנד און, אין דרום, מיט פאלאַקן פון מאַזאָוויע. שפעטער ווערט פרייסן צעשפּאַלטן אין א מערב'דיקן טייל, קעניגלעך פרייסן, אַ פּראָווינץ פון פוילן, און א מזרח'דיקן טייל, זײַט 1525 גערופֿן הערצאגשאפט פון פרייסן. אין 1618 איז די הערצאגשאפט פון פרייסן פאראייניגט מיט בראנדנבורג.
אין דרייסיג יעריגער קריג (1618-1648) איז געווען די בראַנדענבורג זייַט פון די עוואַנגעליקאַל יוניאַן. גרויס טיילן פון די לאַנד זענען חרובֿ און זייער באוווינער יקספּעלד. עלעקטאָר פרידריך ווילהעלם (1688-1640) איז געווען שפּעטער גערופֿן "די גרויס עלעקטאָר" דעריבער אנגענומען אַ אָפּגעהיט פּאָליטיק נאָך דער מלחמה אָווערטורעס צווישן די הויפּט כוחות, אין סדר צו אַנטוויקלען די לאַנד אַפפעקטעד. ער ינסטאַטוטאַד עקאָנאָמיש רעפאָרמס, דעוועלאָפּעד דער אַרמיי, וויקאַנד די קלאסן אין טויווע פון די הערשן פון אַבסאָלוט קאַנסאַנטריישאַנז און בנימצא אין טויזנטער הוגוענאָץ, וואס איז אַנטלאָפֿן פֿון פראנקרייך נאך קאַנסאַלינג עדיקט פון נאנט דורך לוי קסיוו ווי געזונט ווי דאַזאַנז פון משפּחות פון רייַך יהודים וואס זענען געווען יקספּעלד פון ווין אין - 1670 דורך לעאָפּאָלד דער ערשטער, הייליגער רוימישער עמפעראר. אין 1648 קונה הינטרפאָמרן און אנדערע געביטן. ער באטראכט עלעקטאָר וויכטיק אין דער געשיכטע פון פּרוססיאַ, און געגרינדעט אַ שטאַרק און פאָרמידאַבלע אַרמיי פֿאַר די ערשטער מאָל ווי איינער פון בראַנדענבורג און פרייסן. ער האט געמאכט אַלע די וויכטיק סיבות סאַבסאַקוואַנט פאַרלייגן פון די קניגרייך פרייסן, אין דער צוקונפֿט, וועט מאַכן די מלכות און די גרויס אימפּעריע.
אין דערצו צו ערד פאָרסעס, רעינפאָרסעד פרידריך ווילהעלם די בראַנדענבורג נאַווי. ער פּרובירן צו קאָנטראָלירן קאָלאָניעס אין מערב אפריקע און די מערב ינדיעס, אָבער נאָר צו די סוף פון זייַן מעמשאָלע אין 1680 הצלחה אין די פעלד. לעמאָשל, געגרינדעט אין 1683 סיטאַדעל גראָב פרידריקסבאָרג אין גינע הייַנטצייַטיק, וואָס איז געווען געהאנגען אַרויף 1727.
אונטער די הערשן פון פרידריך ווילהעלם פון בראַנדענבורג-פרייסן איז געווען די מערסט שטאַרק לאַנד נאָך עסטרייך רוח רוימישע מלוכה. נאָך די סלאַקקענינג פון פוילן ווייַטערדיק די שוועדיש-פּויליש קאנפליקט, אַנדערש קאנטראקט און נישט אין 1657 צו מעלדונג די דוטשי פון פּרוססיאַ, די פּויליש טראָן פּערמאַנאַנטלי. אין שלום אָליוואַ אין 1660 באקומען לעצט האַסקאָמע דוטשי סאַווראַנטי. עס איז געווען אַ באַשטימענדיק שריט צו פּאַסיק קעניגרייך פרייסן אונטער די זון פון פרידריך דער דריטער פון בראַנדענבורג. אין 1701 איז פראקלאמירט געווארן דאס קעניגררייך פון פרייסן.
פרייסן איז צוגעקומען צו זיין גרעסטע וויכטיקייט אין די 18טן און 19טער י"ה. בשעת דעם 18טן יאָרהונדערט, איז עס געווארן אַ גרויסע אייראפעישע מאַכט אונטער דער ממשלה פון פרידריך דער גרויסער (1740-86). במשך דעם 19טן יאָרהונדערט, האט דער קאנצלער אטא פאן ביסמארק נאכגעלאפן אַ פּאָליטיק פון פאראייניגן די דייטשע פרינציפאליטעטן אין אַ "קליין דייַטשלאַנד" וואָס האט אויסגעשלאסן די עסטרייך אונגארישע אימפעריע.
דאס קעניגררייך פון פרייסן האט באהערשט צפון דייַטשלאַנד פּאליטיש, עקאנאמיש, און אויך אין באַפעלקערונג, און איז געווען דאס האַרץ פון דער פאראייניגטע צפון דייַטשע קאָנפעדעראַציע פאָרמירט אין 1867, וואָס איז געווארן א טייל פון דער דייַטשער אימפעריע אין 1871.
מיט דעם סוף פון דער האָהענצאלערן מאָנאַרכיע אין דייַטשלאַנד נאכן ערשטן וועלט קריג, איז פרייסן געווארן א טייל פון דער וויימאַר רעפובליק ווי אַ פרייער שטאַט אין 1919. דער שטאט פון פרייסן איז אפגעשאפן אין 1947 דורך די אליאירטע פונעם צווייטן וועלט קריג. [1]
רעפערענצן
- ↑ Clark, Christopher (2006): Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600-1947. ISBN 0-7139-9466-5 ISBN 978 0713994667