באַקוקן דעם מקור פון זון סיסטעם

[[טעקע:Solar System true color.jpg|border|upright=1.5|left|frameless]]
די '''זון־סיסטעם''' באשטייט פון דער [[זון]] און די אנדערע [[אסטראנאמישער אביעקט|הימלישע אביעקטן]] וואס זענען געבונדן צו איר דורך [[גראוויטאציע]]: די אכט [[פלאנעט]]ן, זייערע 166 באוואוסטע [[נאטירלעכער סאטעליט|לבנות]],<ref>{{cite web| title= The Jupiter Satellite Page|author=Scott S. Sheppard|work=University of Hawaii|url=http://www.ifa.hawaii.edu/~sheppard/satellites/|accessdate=2006-07-23}}</ref> פינעף [[קארליק פלאנעט|קארליק-פלאנעט]]ן: ([[צערעס]], [[פלוטאן]] און [[עריס]] מיט זייערע פיר באוואוסטע לבנות, [[האאומעא]] און [[מאקעמאקע]]); און ביליאנען [[קליינער זון סיסטעם קערפער|קליינע גופים]]. די לעצטע קאטעגאריע שליסט איין [[אסטערויד]]ן, [[קויפער פאס]] אביעקטן, [[קאמעט]]ן, [[מעטעארויד|מעטעאראָיִד]]ן, און [[צווישנפלאנעטיש שטויב|צווישנפלאנעטישן שטויב]]. 

די זון איז א [[שטערן]] וואס נעמט אריין כמעט די גאנצע [[מאסע]] (99.9%) פון דער זון־סיסטעם; און פון וואס בלייבט איז דער גרעסטער טייל פון דער מאסע אין [[יופיטער]]. צוליב דער גרויסער מאסע פון דער זון ווערט געשאפן א שטארקע גראוויטאציע־קראפט וואס האלט אלע אנדערע גופים אין דער סיסטעם אויף די ארביטן ארום דער זון.

די זון־סיסטעם באשטייט פון דער זון, פיר ערדישע אינעווייניקסטע פלאנעטן, דעם אסטערויד פאס צווישן מאדים (מארס) און יופיטער וואס איז כולל שטיינער, פיר [[גאז ריז|גאז ריזן]] אויסערווייניקסטע פלאנעטן, און א צווייטער פאס, דער קוּיפּער פאס, וואס איז צונויפגעשטעלט פון אייזיקע גופים. ווייטער פונעם קויפער פאס איז דא נאך אייזיקער מאטריאל, וואס הייסט [[אָאָרט־כמארע|אָאָרט־וואָלקן]]. 

זעקס פון די פלאנעטן האבן לבנות וואס ארביטירן ארום זיי. אויך האבן דריי קארליק-פלאנעטן לבנות.

[[ניקאליי קאפערניק]] איז געווען דער ערשטער וואס האט אנטוויקלט א מאטעמאטישע סיסטעם וואס באשרייבט די זון־סיסטעם און דעם מהלך פון דער ערד ארום דער זון. אין דעם 17טן יארהונדערט האבן [[גאלילעא גאלילעי]], [[יאהאנעס קעפלער]] און [[אייזיק ניוטאן]] אנטוויקלט א פארשטאנד פון פיזיק ווי אזוי מען קען אפטייטשן אז די ערד און די פלאנעטן ארביטירן ארום דער זון לויט די זעלבע געזעצן פון [[מעכאניק]] וואס זענען נוהג אויף דער ערד. מיט דער ערפינדונג פונעם [[טעלעסקאפ]] האט מען אנטפלעקט נאך פלאנעטן און זייערע לבנות.

די זון־סיסטעם איז פאראן אינעם [[אריאן ארעם]] 26,000 ליכט־יאר ווייט פונעם צענטער פונעם [[מילכיגער וועג|מילכיקן וועג]].

== די אכט פלאנעטן ==
לויט זייער ווייט פון דער זון:
#[[מערקור]]
#[[ווענוס]]
#[[ערד-פלאנעט|ערד]]
#[[מאדים]]
#[[יופיטער]]
#[[סאטורן]]
#[[אוראנוס]]
#[[נעפטון]]

די פלאנעטן זענען די גרעסטע אביעקטן וואס ארביטירן ארום דער זון. די ווייטערע פלאנעטן האט מען נישט געקענט זען איידער דער ערפינדונג פונעם [[טעלעסקאפ]]. קיין נײע פלאנעטן האט מען נישט געפינען נאך, אבער קליינע אביעקטן טרעפט מען נייע יעדע יאר. כמעט אלע פלאנעטן האבן [[נאטירלעכער סאטעליט|לבנות]] וואס ארביטירן ארום זיי גענוי אזוי ווי פלאנעטן ארביטירן די זון. עס זענען פאראן כאטש 173 אזעלכע לבנות אין דער זון־סיסטעם.

== קארליק-פלאנעטן ==
{{הויפט ארטיקל|קארליק פלאנעט}}

ווען מען האט אנטפלעקט [[פלוטאן]] אין 1930 האט מען געהאלטן אז ער איז א פלאנעט, אבער אין 2006 האבן די [[אסטראנאם|אסטראנאמען]] וואס זענען צוזאמענגעקונען ביים [[אינטערנאציאנאלער אסרטנאמישער פאריין|אינטערנאציאנאלן אסרטנאמישן פאריין]] באשלאסן א דעפיניציע פון א פלאנעט לויט וואס פלוטאן האט נישט צוגעפאסט. האבן זיי דערפאר דעפינירט א נייע קאטעגאריע פון [[קארליק פלאנעט|קארליק-פלאנעט]], וואס פלוטאן פאסט דארט יא אריין, מיט נאך אנדערע הימלישע גופים.

* [[צערעס]]
* [[פלוטאן]] 
* [[עריס]] 
* [[האאומעא]]
* [[מאקעמאקע]]

==סטרוקטור== 
דער הויפט באשטאנדטייל פון דער זון־סיסטעם איז די זון, א שטערן וואס אנטהאלט 99.86% פון דער מאסע פון דער זון סיסטעם; און פון וואס בלייבט איז דער גרעסטער טייל פון דער מאסע אין יופיטער. צוליב דער גרויסער מאסע פון דער זון ווערט געשאפן א שטארקע גראוויטאציע־קראפט וואס ציט אלע אנדערע קערפער אין דער סיסטעם צו ארביטן ארום דער זון.

די ארביטן פון די אלע פלאנעטן ליגן מער אדער ווייניגער אין איין [[פלוין (מאטעמאטיק)|פלוין]] וואס נען רופט דעם [[עקליפטיק]], דער פלוין וואס אנטהאלט דעם ארביט פון  דער ערד ארום דער זון. אלע פלאנעטן, קארליק פלאנעטן און כמעט אלע אנדערע אביעקטן אין דער זון־סיסטעם גייען ארום דער זון אין דער זעלבער ריכטונג: ווען מען קוקט פונעם צפון פאלוס פון דער זון זעט מען אלע פלאנעטן דרייען קעגנזייגערדיק.

{{מערערע בילדער
| align     = left
| ריכטונג = horizontal
| ברייט2    = 140
| ברייט1    = 137
| בילד2   = Ecliptic plane 3d view.gif
| בילד1   = Solarsystem3DJupiter.gif
| פיסל    = אלע פלאנעטן פון דער זון־סיסטעם ליגן גאנץ נאנט צום [[עקליפטיק]]. וואס נענטער זיי זענען צו דער זון, וואס גיכער פארן זייל ''([[אינערע פלאנעטן]] צו רעכטס, אלע פלאנעטן אחוץ נעפטון צו לינקס)''.
}}
[[קעפלער'ס געזעצן]] באשרייבן די ארביטן פון אביעקטן ארום דער זון. לויט די געזעצן פארט יעדער פלאנעט אויף אן [[עליפס]] וואס האט די זון ביי איין [[פאקוס]]. אביעקטן וואס זענען נענטער צו דער זון פארן גיכער ווייל זיי שפירן שטערקער די גראוויטאציע־קראפט פון דער זון. אויף אן עליפטישן ארביט ענדערט זיך די ווייט פון דער זון אין לויף פון יאר. דער נענטסטער פונקט צו דער זון ווערט גערופן דער [[פעריהעליאן]] און דער ווייטסטער פונקט דער [[אפהעליאן]]. די פלאנעטישע ארביטן זענען נאנט צו א קרייז, אבער קאמעטן, אסטערוידן און קויפער פאס אביעקטן האבן אפט שטארק עליפטישע ארביטן.

די זון, וואס אנטהאלט גאר דעם מאטריאל פון דער זון־סיסטעם, איז 98% וואסערשטאף און העליום. יופיטער און סאטורן אנטהאלט כמעט דעם גאנצן איבעריקן מאטריאל, און האבן אטמאספערעס וואס זענען 99% פון די צוויי עלעמענטן.

==ווייטקייט==
די ווייט פון דער ערד צו דער זון איז 1 [[אסטראנאמישע איינס]] (150,000,000 [[קילאמעטער]]), אדער AU. צום פארגרלייכן, דער ראדיוס פון דער זון איז AU{{ר}} 0.0047 (700,000 ק"מ). אזוי פארנעמט די זון , 0.00001% (10<sup>−5</sup>%) פונעם כמות פון א קיילעך מיט ראדיוס די גרייס פונעם ארביט פון דער ערד, אבער דער פארנעם פון דער ערד איז אומגעפער איין מיליאנסטל (10<sup>−6</sup>) פון דער זון. יופיטער, דער גרעסטער פלאנעט, איז 5.2 אסטראנאמישע איינסן (780,000,000 ק"מ) פון דער זון און האט א ראדיוס 71,000 ק"מ (AU {{ר}}0.00047), און דער ווייטסטער פלאנעט, נעפטון, איז ווייט AU {{ר}}30 (4.5×10<sup>9</sup> ק"מ) פון דער זון.

בדרך כלל וואס ווײטער איז א פלאנעט פון דער זון וואס ווײטער איז זיין ארביט פונעם ארביט פון דעם נעקסטן אביעקט נענטער צו דער זון. צום ביישפיל, ווענוס איז בערך AU {{ר}}0.33 ווייטער פון דער זון ווי מערקור, ווי אבער סאטורן איז AU {{ר}}4.3 אינדרויסן פון יופיטער פון יופיטער, און נעפטון ליגט AU {{ר}}10.5 ארויס פון אוראנוס.

לויטן סדר פון ווייטקייט פון דער זון, זענען די ערדישע פלאנעטן, וואס באשטייען בעיקר פון שטיינער און מעטאל:
* [[מערקור]]
* [[ווענוס]]
* [[ערד-פלאנעט|ערד]]
* [[מארס]]

נאך דעם קומט דער [[אסטערויד]] פאס. דער גרעסטער קערפער דארט איז דער קארליק-פלאנעט [[צערעס]].

די אויסערווייניקסטע גאז ריזן, וואס האבן א גאנץ גרעסערע מאסע ווי די ערדישע פלאנענטן, זענען:
* [[יופיטער]]
* [[סאטורן]]
* [[אוראנוס]]
* [[נעפטון]]
די צוויי גרעסטע, יופיטער און סאטורן, זענען צוזאמענגעשטעלט מערסטנס פון [[וואסערשטאף]] און [[העליום]]; די צוויי דרויסנדיקע, אוראנוס און נעפטון, זענען אייז ריזן, מיט א סך וואסער,  [[אמאניאק]] און [[מעטאן]].

זעקס פון די אכט פלאנעטן און צווי פון די קארליק-פלאנעטן האבן [[נאטירלעכער סאטעליט|נאטירלעכע סאטעליטן]] וואס ארביטן ארום זיי. מען רופט די סאטעליטן "לבנות" נאך דער ערד'ס [[לבנה]], און יעדער איינער פון די אויסנווייניקסטע פלאנעטן איז ארומגענומען מיט [[פלאנעטישער רינג|פלאנעטישע רינגען]] פון שטויב און אנדערע פארטיקלען. אחוץ דער ערד, האבן אלע פלאנעטן נעמען פון גריכישע און רוימישע געטשקעס.

דער סדר פון ווייטקייט פון דער זון איז:
* ערדישע פלאנעטן
* אסטערוידן (כולל דעם קארליק פלאנעט צערעס)
* גאז ריזן
* [[קויפער פאס]], וואס אנטהאלט די קארליק פלאנעטן
** [[פלוטאן]], דער גרעסטער קערפער אינעם קויפער פאס
** האמעא
** מאקעמאקע
* דער פארשפרייטער דיסק, וואס אנטהאלט [[עריס]], דער גרעסטער פון די קארליק פלאנעטן;
* דער אורט וואלקן, אין וואס געפינען זיך די [[קאמעט]]ן

[[אסטראנאם|אסטראנאמען]] מעסטן דיסטאנצן אין דער זון־סיסטעם אין [[אסטראנאמישע איינס]]ן (AU). אן אסטראנאמישע איינס איז גלייך צום דורכשניטלעכן ווייט צווישן דעם ערד־פלאנעט און דער זון, און איז גרויס 149,597,870 ק"מ. אזוי למשל, געפינט זיך פלוטאן ווייט 49.3 אסטראנאמישע איינסן פון דער זון ביי  [[אפהעליאן]] און 29.7 אסטראנאמישע איינסן ביי [[פעריהעליאן]], און יופיטער אעז ווייט פון 4.95 ביז 5.46 אסטראנאמישע איינסן דורכאויס זיין ארביט.

== אינעווייניקע זון־סיסטעם ==

די '''אינעווייניגע זון סיסטעם''' איז דער ראיאן וואס באשטייט פון די [[#ערדישע פלאנעטן|ערדישע פלאנעטן]] און דעם [[#אסטערוידן פאס|אסטערוידן פאס]].<ref name=inner>{{cite web |title=Inner Solar System |publisher=NASA Science (Planets) |url=http://nasascience.nasa.gov/planetary-science/exploring-the-inner-solar-system |accessdate=2009-05-09}}</ref> די אביעקטן פון דער אינעווייניגער זון סיסטעם באשטיין בעיקר פון [[סיליקאט]]ן און מעטאלן, און זענען פארהעלטמעסיק נאענט צו דער זון ; the דער ראויות פונעם גאנצן געגנט איז ווייניגער ווי דער דיסטאנץ צווישן די ארביטן פון יופיטער און סאטורן.

=== {{anchor|ערדישע פלאנעטן}} אינעווייניגער פלאנעטן ===
{{הויפט ארטיקל|ערדישער פלאנעט}}
[[File:Telluric planets size comparison.jpg|קליין|upright=1.25|די אינעווייניגע פלאנעטן  פון לינקס אויף רעכטס: [[ערד-פלאנעט|ערד]], [[מאדים]], [[ווענוס]], און [[מערקור]] (גרייסן לויט סקאלע).]]

די פיר ערדישע אדער  '''אינעווייניגסטע פלאנעטן''' האבן געדעכטע, [[שטיין|שטיינערדיקע]] צונויפשטעלן, ווייניג אדער קיין [[נאטירלעכער סאטעליט|לבנות]], און קיין [[פלאנעטארישער רינג|רינג סיסטעמען]]. זיי זענען צוזאמענגעשטעלט מערסטנס פון ברעכעדיגע מינעראלן, ווי די [[סיליקאט]]ן, וואס שאפן זייערע סקארעס און צודעקן, און מעטאלן ווי [[אייזן]] און [[ניקל]], וואס שאפן זייערע יאדערן. דריי פון די פיר אינעווייניגסטע פלאנעטן (ווענוס, ערד און מארס) האבן [[אטמאספערע]]ס וואס זענען גענוג ממשותדיק צו גענערירן [[וועטער]]; אלע האבן טעקטאנישע אייבערפלאך אייגנשאפטן ווי [[שפאלט-טאל]]ן און [[וואולקאן|וואולקאנען]].

==== מערקור ====
{{הויפט ארטיקל|מערקור}}

: [[מערקור]] (0.4&nbsp;[[אסטראנאמישע איינס|AU]] פון דער זון) איז דער נענטסטער פלאנעט צו גער זון און דער קלענסטער פלאנעט אין דער זון סיסטעם  (0.055 ערד מאסעס). מערקור האט נישט קיין נאטירלעכע סאטעליטן. ער האט א גאנץ גרויסן אייזערנעם יאדער און גאר א דינעם צודעק.

==== ווענוס ====
{{הויפט ארטיקל|ווענוס}}

: [[ווענוס]] (AU{{ר}} 0.7 פון דער זון) איז ענלעך אין גרייס צו דער ערד (0.815 ערד מאסעס) און, אזוי ווי ערד, האט דיקן סיליקאטן צודעק ארום אן אייזערנעם יאדער, א ממשותדיקע אטמאספער, און באווייזן פון אינערישער געאלאגישער טעטיקייט. ער איז א סך טרוקענער ווי די ערד, און זיין אטמאספער איז ניינציג מאל מער געדעכט. ווענוס האט נישט קיין נאטירלעכע סאטעליטן. ער איז דער הייסעסטער פלאנעט, מיט אייבערפלאך טעמפעראטורן העכער פון  400 [[צעלזיוס|°C]] (752°F), אפשר צוליב דעם כמות פון [[ווארעמהויז גאז]]ן אין דער אטמאספער.<ref>{{cite journal |author=Mark Alan Bullock |title=The Stability of Climate on Venus |publisher=Southwest Research Institute |date=1997 |url=http://www.boulder.swri.edu/~bullock/Homedocs/PhDThesis.pdf |format=PDF |accessdate=2006-12-26 |archive-date=2007-06-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070614202751/http://www.boulder.swri.edu/~bullock/Homedocs/PhDThesis.pdf |dead-url=yes }}</ref> מען האט נישט קיין באווייזן פון אקטועלער געאלאגישער טעטיקייט אויף ווענוס, אבער וויבאלד ער האט נישט קיין מאגנעטישן פעלד צו פארמיידן זיין אטמאספער פון אוישעפן, איז מען דערפאר משער אז זיין אטמאספער ווערט צוריק אנגעפילט פון וואולקאנישע אויסבראכן.<ref>{{cite web |date=1999 |author=Paul Rincon |title=Climate Change as a Regulator of Tectonics on Venus |work=Johnson Space Center Houston, TX, Institute of Meteoritics, University of New Mexico, Albuquerque, NM |url=http://www.boulder.swri.edu/~bullock/Homedocs/Science2_1999.pdf |format=PDF |accessdate=2006-11-19}}</ref>

==== ערד ====
{{הויפט ארטיקל|ערד-פלאנעט}}

: [[ערד-פלאנעט|ערד]] (AU{{ר}} 1 פון דער זון) איז דער גרעסטער און מערסט געדעכטער פון די אינעווייניגסטע פלאנעטן, דער איינציגער וואס איז באוואוסט צו האבן לויפיקע געאלאגישע טעטיקייט, און דער איינציגסטער ארט באוואוסט וואו [[לעבן]] עקזיסטירט.<ref name=life>{{cite web |title=What are the characteristics of the Solar System that lead to the origins of life? |publisher=NASA Science (Big Questions) |url=http://science.nasa.gov/planetary-science/big-questions/what-are-the-characteristics-of-the-solar-system-that-lead-to-the-origins-of-life-1/ |accessdate=2011-08-30}}</ref> איר פליסיקע [[הידראספערע]]  איז איינציק צווישן די ערדישע פלאנעטן, און סי איז דער איינציקסטער פלאנעט וואו מען האט באמערקט [[פלאטע טעקטאניק]]. דער ערד'ס אטמאספער איז גאר אנדערשט פון דער אטמאספער פון אנדערע פלאנעטן, און אנטהאלט 21% פרייען [[זויעערשטאף]] צו שטיצן לעבן.<ref>{{cite web |title=Earth's Atmosphere: Composition and Structure |author=Anne E. Egger, M.A./M.S. |work=VisionLearning.com |url=http://www.visionlearning.com/library/module_viewer.php?c3=&mid=107&l=|accessdate=2006-12-26}}</ref> זי האט איין נאטירלעכן סאטעליט, די [[לבנה]], וואס איז דער איינציגסטער גרויסער סאטעליט פון אן ערדישע פלאנעט אין דער זון סיסטעם .



== רעפערענצן ==
{{רעפליסטע}}

{{זונסיסטעם}}

[[קאַטעגאָריע:זון סיסטעם|*]]