באַקוקן דעם מקור פון דרום אמעריקע

{{קאנטינענט
| מאפע = South America (orthographic projection).svg
| שטח = 17,840,000
| באפעלקערונג = 382,000,000
| צאל לענדער = 12
| שפראכן = [[פארטוגעזיש]], [[שפאניש]], [[האלענדיש]], [[ענגליש]]
| צייט זאנע =  [[UTC-2]] ביז [[UTC-5]]
}}
'''דרום אַמעריקע''' איז אַ [[קאָנטינענט]] אין דעם [[האלבקיילעך|מערבֿדיקן האלבקײַלעך]], דרום פון [[צפון אמעריקע]], אין דעם מערב האלבקיילעך; דער [[פאנאמא קאנאל]] צעשייד צווישן זיי. צו מזרח פון דרום אמעריקע געפינט זיך דער [[אטלאנטישער אקעאן]] און צו מערב דער [[פאציפישער אקעאן]]. דער [[עקוואטאר]] שניידט אדורך דעם צפון טייל פון דעם קאנטינענט, אזוי איז רוב פון זיין שטח אין דעם דרום האלבקיילעך פון דער ערד.

זיין שטח איז 17,840,000 [[קוואדראט קילאמעטער]] און ער איז דער פערט־גרעסטער קאנטינענט, נאך [[אזיע]], [[אפריקע]] און [[צפון אמעריקע|צפון־אמעריקע]]. אין באפעלקערונג איז ער דער פינפט־גרעסטער קאנטינענט, נאך אזיע, אפריקע, [[אייראפע]] און צפון־אמעריקע.

דער קאנטינענט פון דרום־אמעריקע נעמט איין אויך נאך עטלעכע אינזלען, וואס מערסטנס געהערן זיי צו לענדער אינעם קאנטינענט. די קאראאיבישע טעריטאריעס, אחוז [[טרינידאד און טאבאגא]], געהערן געאגראפיש צו צפון־אמעריקע.

די לענדער פון דרום־אמעריקע וואס גרענעצן דעם [[קאראיבישער ים|קאראאיבישן ים]]–דאס זענען די לענדער [[קאלאמביע]], [[ווענעזועלע|ווענעזוועלע]], [[גייאנע]], [[סורינאם]] און [[פראנצויזישע גיאנע|וגיאנה]]–ווערן אויך גערופן קאראאיבישע דרום־אמעריקע.

דער קאנטינענט ווערט צעטיילט אין עטלעכע טיילן וואס שליסן איין די גינעס, דעם דרום קאנוס ([[טשילע]], [[ארגענטינע]], [[אורוגוויי|אורוגוואי]] און [[בראזיל]]) און די אנדן־לענדער ([[פערו]], [[באליוויע]] און [[עקוואדאר]]).

בראזיל איז דאס גרעסטע לאנד אין דרום־אמעריקע, סיי אין שטח סיי אין באפעלקערונג.

די בעלי חיים פון דרום אמעריקע זענען פילפאכיק, און שליסן איין פיל זגאלן וואס זענען עקסלוסיוו צו דעם קאנטינענט, ווי למשל: [[יאגואר]], [[פומא]], [[יאגוארונדי]], זגאלן פון [[פארדעל|פארדעלן]], [[גריווע-וואלף]], [[וואלדהונט]], זגאלן פונעם  [[דרום-אמעריקע פוקס]], [[קורץ-אויער פוקס]], [[ברילן-בער]],  [[בארג-טאפיר]], [[בראזיליאנער טאפיר]], [[פאנאמא-טאפיר]], פארשידענע הערשן ווי די [[זומף-הערש]], [[פאמפאס-הערש]], [[אנדן-הערש]], [[שפינדל-הערש]] און [[פודו]], [[לאמא]], [[אלפאקא]], [[גואנאקא]], [[וויקוניע]], סארטן [[פעקאריען]], נאגערס אזוי ווי די [[קאפיבארא]], [[מארא]] און [[שינשילא]], [[נייוועלט מאלפע|נייוועלט מאלפעס]], [[אלינגיטא]], [[ראק-שאפ]], [[קינקאזשו]], [[מוראשקע-בער]], [[פוילטיר|פֿוילטיר]], דער גרעסטער טייל פון זגאלן פון [[כלאמיפארידן|כלאמיפֿארידן]], [[פלאטערל|פלאטערלן]], די [[פיראניא]] פיש, [[קיימאנער]], און פויגלען ווי [[גרינבאק פאראקיט]], [[קאריאמען]], [[קאנדאר|קאנדארן]] און [[נאנדו]].

== געאגראפיע ==
דרום אמעריק איז דער דרומדיקער טייל פון די [[אמעריקע]]ס. ס׳איז אנגענומען אז דער קאנטינענט איז צוגעגרענעצט צו צפון־מערב מיטן דאריען וואסערשייד לענגויס דעם גרענעץ צווישן קאלאמביע און פאנאמא; אנדערע אבער האלטן אז דער גרענעץ איז דער [[פאנאמא קאנאל]]. [[געאפאליטיק|געאפאליטיש]] און געאגראפיש<ref>Cohen, Saul Bernard. 2003. [https://books.google.com/books?id=QkMD8HKRlgoC&pg=PA141 "North and Middle America" (Ch. 5)]. ''Geopolitics of the World System'', {{ISBN|0847699072}}</ref> ווערט גאנץ [[פאנאמא]]&nbsp;– כולל דעם אפשניט מזרח פונעם פאנאמא קאנאל אינעם איסטמוס&nbsp;– אריינגערעכנט נאר אין צפון אמעריקע<ref>[http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#americas "Americas"] ''Standard Country and Area Codes Classifications (M49)'', United Nations Statistics Division</ref><ref>{{cite web|url=http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/maps/reference/international/north_america/referencemap_image_view|title=North America|work=Atlas of Canada|date=2003-11-14|accessdate=2012-05-21|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080303233306/http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/maps/reference/international/north_america/referencemap_image_view|archivedate=3טן מערץ 2008}}</ref><ref name="North America Atlas">[http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atlas/index.html?Parent=nameri&Rootmap=&Mode=d&SubMode=w North America Atlas] National Geographic</ref> און צווישן די לענדער פון [[צענטראל-אמעריקע]].<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/440722/Panama |title=Panama |publisher=Britannica.com |date=1999-12-31 |accessdate=2012-05-21}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pm.html#Geo |title=Panama|work= The World Factbook |publisher=Cia.gov |accessdate=2012-05-21}}</ref> כמעט די גאנצע יבשה פון דרום אמעריקע זיצט אויף דער דרום אמעריקע פלאטע.

=== בארטנס און אינזלען ===
די פארמע פון דרום-אמעריקע איז אזוי ווי א דרייעק, וואס זיין באזע שאפט דעם צפון־מזרח בארטן און זיין שפיץ קערט צו דרום צום קאנטינענט [[אנטארקטיקע]]. אין צפון געפינט זיך דער [[קאראיבישער ים|קאראאיבישער ים]], פון מזרח איז דער קאנטינענט ארומגענומען מיטן [[אטלאנטישער אקעאן|אטלאנטישן אקעאן]], דער דרום עק דערגרייכט דעם [[דרום אקעאן]], און זיין מערבדיגע גרענעצן זענען אויפן [[פאציפישער אקעאן|פאסיפישן אקעאן]].

דער דרום טייל פונעם מערבדיגן בארטן איז שטארק צעטיילט מיט קליינע און טיפע בוכטעס, ענלעך צו [[פיארד|פיארדן]]. אחוץ האבן די בארטנס א צאל איינגאסן וואו שיפן קענען זיך אנקערן, און נאנט צו זיי האט מען אויפגעשטעלט גרויסע און חשובע פארט שטעט ווי למשל [[ריא דע זשאנערא]] אויפן מזרח בארטן, [[וואלפאראיסא]] אויפן מערב בארטן און  [[קארטאכענע]] אויפן צפון בארטן. [[בוענאס איירעס]], די הויפטשטאט פון [[ארגענטינע]] און איר הויפט פארט, ליגט אויפן דרום־מערבדיגן ברעג פונעם אויסגאס פונעם טייך [[לא פלאטא]] וואס איז עפעס ווי א גרויסער איינגאס; [[מאנטעווידעא]], די הויפטשאטא און הויפט פארט שטאט פון [[אורוגוויי|אורוגוואי]], ליגט אויפן צפון־מזרח ברעג פון דעם זעלבן טייך. צווישן די אנדערע חשובע פארט שטעט וואס מען האט אויפגעשטעלט אין קלענערע איינגאסן ווערן גערעכענט אויך [[קאיאא]] אין [[פערו]], [[גואיאקיל]] אין [[עקוואדאר]] ו[[באראנקילע]] אין [[קאלאמביע]].

דער דרום עק פון דרום־אמעריקע האט פיל קליינע איינגאסן, און אויך פיל קליינע אינזלען. דא געפינט זיך אויך דער גרעסטער אינזל פון דרום-אמעריקע, [[פייערלאנד]] ("Tierra del Fuego; טיערא דעל פועגא"). צווישן די אנדערע חשובע אינזלען פון דרום-אמעריקע ווערן גערעכענט די [[פאלקלאנד אינזלען]], מזרח פון דעם דרום שפיץ פון דער יבשה, דער אינזל [[טרינידאד און טאבאגא|טרינידאד]], וואס ליגט נאנט צום צפון בארטן, אין די [[גאלאפאגאס אינזלען]], וואס זענען פארשפרייט איבערן [[עקוואטאר]] פון מערב זייט.

== היסטאריע ==
איינע פון די ערשטע דרום־אמעריקאנישע ציוויליזאציעס איז געווען ביי נארטע טשיקא, אויפן בארטן פון צענטראלן [[פערו]]. דער ארכיטעקטור פון נארטע טשיקא איז גלייכצייטיק מיט די פיראמידן פון [[אוראלט עגיפטן|אוראלטן עגיפטן]]. דער הערשנדיקער קלאס פון נארטע טשיקא האט געגרינדעט א האנדל נעצווערק און האט אנטוויקלט לאנדווירטשאפט. נאך דעם אין יאר 900 פאר דער ציווילער רעכענונג האט נאכגעפאלגט די שאווין ציוויליזאציע, וואס האט געהאלטן ביז 300 פאר דער ציווילער רעכענונג.

אין דעם צענטראלן בארטן פון פערו, בערך ביים אנהייב פון דעם 1טן יארטויזנט, האבן אויפגעבליעט די מאטשע (100- &nbsp;ביז 700),  פאראקאס און נאזקא  (400- &nbsp;ביז 800 ) קולטורן, וואס האבן געהאט צענטראליזירטע שטאטן  מיט בלייביקע מיליטערן, האבן פארבעסערט לאנדווירטשאפט דורך באוואסערונג און נייע סטילן פון קעראמיק קונסט. ביי אלטיפלאנא (100- &nbsp;ביז 1200 , באליוויע) האט מען געפירט א גרויסע קאמערציאלע נעצווערק.

ארום דעם 7טן יארהונדערט האבן סיי די טיאהואנאקא סיי די ווארי אימפעריע  (600–1200, צענטראל און צפון פערו) פארשפרייטעט זייער השפעה צו דעם גאנצן אנדעס ראיאן.

== פאליטיק ==
היסטאריש, זענען די אלע היספאנישע לענדער געגרינדעט געווארן ווי רעפובליקן מיט דיקטאטארן, אחוץ [[בראזיל]], וואס איז געווען א קאנסטיטוציאנעלע [[קעניגרייך|מאנארכיע]] זיין ערשטע 67 יארן פון אומאפהענגיקייט, ביז אן [[איבערקערעניש]] וואס האט פראקלאמירט א רעפובליק. אין די שפעטערדיקע יארן פונעם 19טן יארהונדערט, זענען די מערסט דעמאקראטישע לענדער געווען בראזיל,{{sfn|Lira 1977, Vol 2|p=9}} [[טשילע]], ארגענטינע און אורוגוויי.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=R1KBWX329uIC&pg=PA219&dq=late+19th+century+most+democratic+South+American+countries#v=onepage&q=late%2019th%20century%20most%20democratic%20South%20American%20countries&f=false|title=Toward Pro-poor Policies: Aid, Institutions, and Globalization|last=Tungodden|first=Bertil|last2=Stern|first2=Nicholas Herbert|last3=Stern|first3=Nicholas|last4=Kolstad|first4=Ivar|date=2004|publisher=World Bank Publications|isbn=978-0821353882|location=|page=219|language=ענגליש}}</ref>

אין דער תקופה צווישן די וועלט־מלחמות איז נאציאנאליזם געווארן שטערקער אויפן קאנטינענט, אונטער דעם איינפלוס פון לענדער ווי [[נאצי דייטשלאנד]] און פאשיסטישער איטאליע. אין דעם סוף 20סטן יארהונדערט, במשך דעם [[קאלטער קריג|קאלטן קריג]], זענען פיל לענדער געווארן מיליטערישע דיקטאטורן מיט אמעריקאנישער נאכהילף כדי צו פארמיידן די השפעה פונעם ראטנפארבאנד. נאך דעם ווען די אויטאריטאטישע רעזשימען זענן איינגעפאלן, זענען די דאזיקע לענדער געווארן דעמאקראטישע רעפובליקן.

במשך דעם ערשטן יארצענדלינג פונעם 21סטן יארהונדערט, האבן זיך רעגירונגען אין דרום־אמעריקע זיך געצויגן פאליטיש לינקס, מיט לינקע פירער געוויילט אין טשילע, אורוגוויי, בראזיל, ארגענטינע, עקוואדאר, באליוויע, פאראגוויי, פערו און ווענעזועלע. רוב לענדער אין דרום־אמעריקע ניצן פראטעקציאנישטע פאליטיק צו העלפן לאקאלע אנטוויקלונג.

== לענדער ==
[[טעקע:LocationSouthAmerica.png|קליין|250px|פלאצירונג פון דרום אַמעריקע אין דער וועלט]] 

דרום אמעריקע האט 12 אומאפהענגיקע לענדער און דריי טעריטאריעס

=== אומאפעהענגיקע לענדער ===
*[[אורוגװײַ]]
*[[אַרגענטינע]]
*{{פאן באליוויע}}
*[[בראַזיל]]
*[[גייאנע|גייאַנע]]
*[[װענעזװעלע]]
*[[טשילע]]
*[[סורינאַם]]
*[[עקװאַדאָר]]
*[[פּאַראַגװײַ]]
*[[פּערו]]
*[[קאָלאָמביע]]

=== טעריטאריעס ===

* [[פראנצויזישע גיאנע|פֿראַנצויזישע גיאַנע]] (טעריטאריע פון {{פאן פראנקרייך}})
* {{פאן|דרום דזשארדזשיע און די דרום סענדוויטש אינזלען|3=+}}  (טעריטאריע פונעם {{פאן פאראייניגטע קעניגרייך}})
* {{פאן|פאלקלאנד אינזלען|3=+}}  (טעריטאריע פונעם {{פאן פאראייניגטע קעניגרייך}})

== קלימאט ==
דער קלימאט אין דרום אמעריקע איז מערסטנס טראפיש. אין דעם מדבר רעגנט עס נישט אבער אין די בערג רעגנט עס ביז 200 צ"מ. די טעמפעראטור ווענדט זיך אויך—אין די בערג 15&nbsp;°C אבער 40&nbsp;°C אין די טראפישע געגנטן.

== נאטירלעכע רעסורסן ==
די ערד אין בראזיל איז גוט פאר וואקסן [[קאווע]]. ס'איז פאראן עטלעכע מינעראלן: [[אייזן]], [[מאנגאן]], [[גאלד]] און [[איידלשטיין|איידלשטיינער]], און אויך [[נאפט]].

== קולטור ==
דרום אמעריקע האט חשובע שרייבער ווי [[גבריאל גארסיא מארקעס]] און [[כארכע לויס בארכעס]]. די לענדער פון דרום אמעריקע האבן א רייכע פארשיידנקייט פון מוזיק. צווישן די מערסט בארימטע זשאנערס זענען [[וואלענאטא]] פון [[קאלאמביע]], [[סאמבע]] און [[באסא נאווא]] פון [[בראזיל]], און [[טאנגא (טאנץ)|טאנגא]] פון [[ארגענטינע]] און [[אורוגוויי]].

== רעפערענצן ==
{{רעפליסטע}}

{{קאנטינענטן}}

[[קאַטעגאָריע:דרום אמעריקע|*]]
[[קאַטעגאָריע:קאנטינענטן]]