באַקוקן דעם מקור פון חיפה

{{coord|32|49|0|N|34|59|0|E|scale:30000|display=inline,title}}

{{איבערשרייבן}}
{{יישוב
|נאמען=חיפֿה
|סארט יישוב=שטאָט
|הערב=Haifa coa.svg
|בילד=Pic haifa.png
|באשרייבונג=
|מדינה={{פאן ישראל}}
|ראיאן=[[חיפה דיסטריקט]]
|קאארדינאטן= {{coord|32|49|0|N|34|59|0|E|region:IL_type:city|display=inline,title}}
|בירגערמייסטער=[[יונה יהב]]
|אפיציעלע שפראך=[[העברעיש]], [[אַראַביש]]
|שטח=63.666
|הייך=5
|גרינדונג דאטע=
|באפעלקערונג= 270,348
|באפעלקערונג יאר=2011
|באפעלקערונג הערה = {{הערה|שם=סטאטיסטיק 2011|[http://www.cbs.gov.il/ishuvim/yishuv_2011_information.xls באפעלקערונג פון ישראל לויט יישובים, 2011], [[צענטראלע ביורא פאר סטאטיסטיק]]}}
|צפיפות=4,186
|צייט זאנע=+2
}}
[[טעקע:Keren Hayesod Album, Haifa (cropped).jpg|קליין|טעקסט=חיפה, 1925 - 1937|חיפה, 1925 - 1937]]
[[טעקע:Haifa Shrine and Port.jpg|250px|קליין|[[קופּאָל]] פון דעם באַב]]
[[טעקע:PikiWiki Israel 6692 haifa city hall.jpg|250px|קליין|חיפֿה ראטהויז]]
[[בילד:Rambam health care campus main building.jpg|קליין|מרכז| רמב"ם הקריה הרפואית לבריאות האדם, מגדל סמי עופר, חיפה]]

'''חיפֿה''' ([[אַראַביש]] حيفا - חאַיפֿאַ) איז די גרעסטע [[שטאט]] לויט באַפעלקערונג אין צפון [[מדינת ישראל|ישׂראל]] און די [[ליסטע פון שטעט אין ישראל|דריטע גרעסטע]] שטאָט אין לאנד. די שטאט איז שוין באקאנט פון 300 יאר פֿאר דער ציווילער רעכענונג (בערך {{לינק צו א יידיש יאר|3460}}). איר שטח איז 63,666 [[דונאם]]. עס איז באשטעטיקט געווארן ווי א שטאט אין יאר... . לויט דעם [[צענטראלע ביורא פאר סטאטיסטיק|צענטראלן ביורא פון סטאטיסטיק]], ריכטיק פאר יאר [[2011]], איז איר [[באפעלקערונג]] 270,348 איינוווינערס. [[חיפה פארט|חיפה]] איז איינע פון די [[פארט]] שטעט אין [[ישראל]], און איצט איינער פון די סימבאָלן פון דער שטאָט איז די פּאָרט פון חיפֿה.

'''חיפֿה''' איז  דער שטאָטישער צענטער פון צפון [[ישראל]], הויפטשטאט פון [[חיפה דיסטריקט|חיפֿה דיסטריקט]] און אַ מיטגליד פון פארום 15. חיפֿה איז אַ צענטער פון טראנספארטאציע, און אַ צענטער פון ים־האַנדל פון ישראל. צוויי געערטע אקאדעמישע אינסטיטוציעס געפינען זיך אין חיפה, דער [[אוניווערסיטעט פון חיפה]] און דער [[טעכניאן]].

די באפעלקערונג פון חיפה זענען 82% [[יידן]], 4% [[מוסלמענער]], און 14% [[קריסטן]].

דער [[נחל קישון]] טייך רינט אדורך חיפה אינעם [[מיטלענדישער ים|מיטלענדישן ים]].

== חרדים אין חיפה ==
אין חיפה געפינט זיך א גרויסע היימישע קהילה וואס ווערט גרעסער פון יאר צום יאר און היינט ווינענן אין חיפה מער ווי 5,000 משפחות פון היימישע יונגעלייט.

אין חיפה איז דא א פאר גרויסע חסידישע קהילות, די גרעסטע קהילה איז [[סערעט וויזשניץ]] וואס זיי זיינען מער פון 500 משפחות, [[גור]] האבן אין חיפה 300 משפחות , צאנז 150 משפחות, און נאך א סך קהילות וואס צוזאמען זיינען זיי 5,000 משפחות.

די חרדישע קהילות אין חיפה געפינען זיך אינעם געגנט ''הדר הכרמל'' וואס איז פון די ערשטע געגנטן פון דער מאדערנער שטאט.
[[טעקע:Haifa bay & port.jpg|200px|קליין|חיפה פון דייטשע קאלאניע אין חיפה]]
== טראנספארטאציע ==
=== באן ===
די [[נהריה]] - [[תל אביב]] באן ליניע פון [[ישראל באנען]] האט זעקס סטאנציעס אין חיפה: [[חיפה חוף הכרמל באן סטאנציע|חוף הכרמל]],  [[חיפה בת גלים באן סטאנציע|בת גלים]],  [[חיפה צענטראל באן סטאנציע|חיפה צענטראל]], [[לב המפרץ באן סטאנציע|לב המפרץ]], [[חוצות המפרץ באן סטאנציע|חוצות המפרץ]],  [[קרית חיים באן סטאנציע|קרית חיים]].

דאס [[כרמלית (חיפה)|כרמלית]] איז אן [[אונטערגרונט באן]], וואס פארט אונטערן [[כרמל בארג|כרמל]], און איז פון די קורצטע [[מעטרא]] סיסטעמען אויף דער [[וועלט]].

=== שאסייען ===
די בארטן שאסיי, [[שאסיי 2]], פארבינדט חיפה צו דרום מיט [[נתניה]], [[תל אביב]] און אנדערע שטעט, ווי אויך [[שאסיי 4]], וואס פאראייניקט זיך מיט שאסיי נומער 2, ביים אריינגאנג צו דער שטאט פון דרום מערב. שאסיי 4 פארט אריבער דעם אונטערשטן טייל ביז צום צפון טייל פון שטאט, וואו זי טראגט אויף צפון צו די קריות [[עכו]] און [[נהריה]]. שאסיי 75, מיט שאסיי 752, פארבינדן חיפה צום מזרח, ווי [[נצרת]], און [[יקנעם]].

[[שאסיי 22]], איינגאס שאסיי, איז א פראיעקט וואס איז אויפגעשטעלט געווארן אויסמיידן דעם שווערן פארקער ביים שטאט אריינגאנג אין צפון חיפה און [[קריות]]. ווי אויך האלט יעצט אינמיטן אויפגעבויט ווערן, די [[כרמל טונעלן שאסיי]], וואס פארט אונטער חיפה דורך א טונעל, און מיידט אויס דעם דורפארן חיפה אין שטאט, עס וועט ווערן איינקאסירט וועגנגעלט, ווי אויף [[כביש שש]].

=== פארטן ===
חיפה האט צוויי פארטן, דעם גרויסן [[חיפה פארט]] אין דעם צענטער פון דער שטאט, און דעם [[קישון פארט]]. אין קישון פארט געפינט זיך דעם פארט פון [[ישראל שיפבויערייען]], וואס איז דער איינציקער פריוואטער פארט אין גאנץ ישראל.

== רעליגיע ==
חיפה ווערט פארעכנט, אלס א הייליקע שטאט פאר די [[באהיי רעליגיע]], ווי באב איז באגראבן (באב מיינט טויער אוי [[אראביש]]), די צווייטע נאכן באבאללא, גרינדער פון רעליגיע. די באהיי רעליגיע האט אויפגעשטעלט די [[באהיי גארטן]], וואס געפונט זיך אויפן [[כרמל בארג]], און איז איינע פון די מערסט באזוכסטע טוריסטן ערטער אין ישראל. די גארטן איז גאר שיין און עסטעטיש, וואס געפונט זיך אוי באזונדערע טעראסעס, ביזן טעמפל ווי באב ליגט באגראבן. די גארטן איז דערקלערט געווארן דורך די [[פאראייניקטע פעלקער]], אלס א [[וועלטלעכער קולטור ארט]].

== געשיכטע ==
דער אָנהייב פון חיפֿה איז ניט קענטליך קלאר. עטלעכע פארשער זענען ביי דער מיינונג אז דער ייִשובֿ פון חיפֿה איז שוין געווען אין דער פּערסישער תקופה. חיפֿה ווערט דערמאנט אין דעם [[תלמוד]]. אין יענע צייַטן איז זי געווען אַ קליינע שטאָט וואָס ליגט צווישן דעם בת גלים קוואַרטאַל און דער דייַטשער קאָלאָניע פון היינט.

=== מיטל אלטער ===
אין די פריע 11טן יאָרהונדערט איז חיפֿה געווארן איינגענומען דורך די [[קרייצצוג]]. ווי זיי האבן חרובֿ געמאכט די ייִדישע קהילה, דעמאלט איז חיפה געווארן א ייִשובֿ פאַרנומען בעיקר דורך קריסטן און מוסלמענער איינוווינער. די שטאָט מויערן זענען געווארן צובראכן אבער זענען דערנאך איבערגעבויט געווארן דורך די קרייצצוג קעניגרייך, אָבער די שיף פארט איז נישט געווארן איבערגעבויט. אין [[1265]] איז די שטאָט איבערגענומען געווארן דורך די [[מאמלוכן]]; די מויערן זענען חרוב געווארן און עס איז געווארן אַ קליין פישערייַ ייִשובֿ.

מאָדערנע חיפֿה אין זייַן איצטיקע פארנעם האט אנגעהויבן זיך אויסצופארמען בשעת די אָטאָמאַנער האבן געהערשט אין ארץ ישראל, אין [[1761]] איז די שטעטל חרובֿ געווארן דורך דאַהער אל אָמאַר, דער וויזיר פון גליל, דער אָריגינעל שטאָט, און ווידעראמאל איבערגעבויט די שטאט חיפֿה הויטזעכליך דארט ווו עס געפונט זיך איצט די אונטערשטער טייל פון שטאָט, נאנט צום בארטן. דעם פּעריאָד צייכנט אן דער אָנהייב פון דער ווידעראויפבלי פון חיפֿה, מאכנדיק חיפה פאר א וויכטיקע שטאט אי סטראטעגיש אי עקאָנאָמיש וואס האלט אן ביז היינט.

=== מאדערן ===
בשעת דעם 19טן יאָרהונדערט האט זיך  די שטאָט פארברייטערט, ספּעציעל מיט דער הילף פון צוויי גרופּעס פון קריסטלעכע קאלאניסטן וואס האבן געגרינדעט נייע געגנטע אַרויס פון די ווענט ארום דעם אלטן שטאט. איינער איז אַ גרופּע פון [[דייטשלאנד|דייַטש]] טעמפּלעריסטן, די גרופע האט זיך באזעצט און אויפגעשטעלט זייער געגנט ארויפציר אויפן בארג בייַ די פֿיס פון כרמל בערג, מזרח פון די מיטלענדישע ים ברעגעס נעבן די אלטע שטאָט, און זייער עיקר האנדל האט זיך באזירט אין לאנדווירטשאפט און ערדארבעט. אין שפּעטערע פאזעס האבן זיי אויפגעשטעלט אַ פרישע געגנט אויף די שפיץ בארג פון כרמלּ קוואַרטאַל פון אַ נייַ ריזאָרט, זי גערופן "כרמלהיים" , וועלכע איז פרעזערווירט ביז היינט און איז די הויפט כרמל קוואַרטאַל. הייזער פון די דייַטשע קאַלאַניע בייַ די פֿיס פון די באַרג, צוזאמען מיט בן-גוריון גאס, איז איבערגעבויט און מאדערניזירט געווארן, און זיי זענען איצט אַ באקאנטע צילארט פאר [[טוריזם|טוריסט]]<nowiki/>ן. די צווייטע גרופּע איז די קאַרמעליטישע קריסטליכע פארמירונג וועמענס מיטגלידער האבן געוואוינט אין דעם קוואַרטאַל און שפּעטער זענען ארויף אויפן בארג אין די סטעלאַ מאַריס בייַ דער שפּיץ פון כרמל בארג, ווו אַ קאטוילישע מאנאסטיר איז געגרינדעט דורכאויס די 18טע יאָרהונדערט. בשעת ווען נאַפּאָלעאָן האט אנגעפירט די פראנצויזישע אינווואַזיע אין ארץ ישראל האט די מאַנאַסטיר געדינט ווי אַ שפּיטאָל וואס האט באדינט נאַפּאָלעאָנס אַרמיי. בשעת דעם 19טן יאָרהונדערט זענען די צוויי רעליגיעזע גרופּעס געווען פארמישט אין א געראַנגל פֿאַר קאָנטראָל איבער נייַע טעריטאָריע אויפן בארג. 

איבער די 18 יאָרהונדערט און 19 יאָרהונדערט פּאָרט פון חיפֿה איז אונטערגענומען געווארן א קריג קעגן די ים רויבער וואס האבן אפערירט פון חיפה און דארט געפונען זייער זיכערע האפן, דערפֿאַר האבן די אַטאַמאַנישע גענעראלן באַשלאָסן אויפצובויען צוויי וואכטורעמעס אויף צו היטן דעם פּאָרט אויף יעדער זייַט. די טורעמס האבן געדינט אלס סימבאלן פאר די שטאָט, כאָטש זיי זענען מער לעצטנס חרוב געווארן, זיי האבן אבער געדינט ביז צום לעצטן תקופה אלס דער סימבאָל פון שטאָט חיפֿה. זינט די 30ער פון דעם 19טן יאָרהונדערט, די צייַט פון איבראַהים פּאַשאַ.

אידן געלעבט אין חיפֿה ווי אַ קהילה פון אינמיטן דער  3ער יאָרהונדערט, און זענען געווען מערסטנס מענטשן אפשטאמיגע און אנטלאפענע פון [[שפאניע]]. איבער די צייַט פון די אַטאַמאַנישע אימפעריע הערשאפט ווערן געשאצט די נומער פון אידישע איינוווינער וואס האבו געלעבט אין שטאט צווישן 800 צו 1,500 [[מענטש]]ן. דער ערשטער קוואַרטאַל אַרויס פון די מויערן איז דער יעהוד געגנט און איז געגרינדעט געווארן אין יאר 1891. די ייִדישע באַפעלקערונג איז געוואקסן במשך פון די יארן דורך דער ערשטער און צווייטע אימיגראציע פון מזרח אייראָפּע. בשעת דער ערשטער [[יאָרצענדלינג]] פון 20 יאָרהונדערט איז די ייִדיש צענטער פון חיפֿה אין צפון ישראל. מיטגלידער אין יאר 1912 איז געשאפן געווארן דורך א קאמיטעט א 'פאָנד אויפצובויען א מוסדר באזירט אויףוהעכערע שטודירונגען  העכען י שאַפונג סאינדעם יאר האטאָלאָגיע, עאון אין 1912, ווען די ייִדישדערגרייכט  באַפעלקערונג פון דער שטאון דער אבן הפינה איז געפראוועט געווארן מיט גרויס פייערליכקייט און פאראדע, דערנאך האט זיך אנטוויקעלט א שפראכן קאמף איבער שטודירונגען אינעם לערנאנשטאלט, די הנהלה וועלכע איז געווען באזירט אין דייטשלאנד האט ליבערשט געוואלט דייטש אלס הויפטשפראך פאר די אקאדעמיע, ווידעראום לאקאלע איינוווינער און ציוניסטישע העברעיסטן האבן אגיטירט צו נוצן און שאפן אן אקאדעמישע העברעישן אלס רעזולטאט פונעם געפעכט, האט זיך דער מוסד געטוישט דעם נאמען פון טעכניקום האט די הנהלה אַן ל "טצו נוצן קעם מער העברעיש קלינגעדיגן ווארט "דניאָן", א"ון שפּעטער באשלאסן די טעכניאן.

פרי 20 יאָרהונדערט האט מען אויפגעשטעלטידמ די ערשטע באַן סטאַנציע אין חיפֿה, וואהאט געדינט אלס אן ענד סטאנציע צום טאל באן רעלסן, די רעלסן האבן געפירט פון חיפה אריבער צום יזרעאל און ירדן טאל צום עבר הירדן, וואו עס האט זיך פארבינדן צום כידזשאזער באן ליניע, וואס געפונט זיך היינט אין סאאודי אראביערידאן אונטערן פירערשאפט פונעם אטאמאנישן סולטאן, דאס האט צוגעהאלפן אין חיפה'ס ווערן א צענטראלע פארט און אנטוויקלונג אינעם תקופה פון ערב דעם ערשטן וועלט מלחמה.פֿה.

פארן ערשטן וועלט קריג האבן געלעבט אין חיפֿה, אומגעפער 20,000 אייוואוינער, און איז דעמאלסט געווען די פערטע גרעסטע שטאָט אין דעם לאַנד.

== בילדונג ==
[[טעקע:Eshkol tower haifa u.jpg|250px|קליין|אוניווערסיטעט פון חיפֿה, אשכול טורעם]]
חיפֿה קענען ווערן געפונען אין אַ מישן פון באַקאַנט שולן (שטאַט, שטאַט רעליגיעז, ספּעציעל בילדונג), שולן פון פרייַ דערציונג באַוועגונג (דערקענען בילדונג), פּריוואַט שולן, נאַנפּראַפאַט אָרגאַנאַזיישאַנז צו העכערן וויסן, און אנדערע פּאָטער אינסטיטוציעס. צווישן שולן זענען גרויס חיפֿה העברעיִש רילי שולע, וואָס אַמאָל געבילדעט עליט ידף (מיליטעריש באָרדינג שול בייַ אים), און די לעאָ באַעקק בילדונג צענטראַל, די מאָוועמענט פֿאַר פּראַגרעסיוו יידישקייַט.

אין [[1912]] איז געגרינדעט געווארן דער טעכנאלאגישער אוניווערסיטעט אין חיפֿה, "טעכניקום", וואָס איז געווען דער ערשטער אוניווערסיטעט אין ארץ ישראל. זייַן נאָמען איז שפּעטער געביטן צו די טעכניאָן, און איז פאָוקאַסט פון זייַן אנהייב אין אינזשעניריע און וויסנשאַפֿט. זינט זייַן פאַרלייגן, דער חיפֿה טעכניאָן פּראָמאָטעד ווי איינער פון די בוילעט סענטערס פון העכער בילדונג אין [[ישראל]]. אין [[1969]] איז געגרינדעט אין די פאַקולטעט פון מעדיצין אין 1971 באשטעטיקט זייַן אַקסעפּטאַנס דורך די פּראָגראַם פיייקייַט בייַ די טעכניאן, לויף געענדיקט אין [[1973]].

אין די 60ער יארן פון דעם 20סטן יאָרהונדערט עס איז באַשלאָסן צו פאַרלייגן אַ אוניווערסיטעט וואָס וועט האַנדלען מיט דער געזעלשאַפטלעך חכמות און כיומאַניטיז, איז דער אוניווערסיטעט פון חיפֿה. 30 יאר שפּעטער זענען אויך אוניווערסיטעט דעפּאַרטמענטן און פאַקולטעטן פון געזעץ, געזעלשאַפֿט אַדמיניסטראַציע, וווילשטאנד, דערציונג, קאָמפּיוטער וויסנשאַפֿט און וויסנשאַפֿט בילדונג און לערנען, און אויך בודק געווען די מעגלעכקייט פון גרינדן צוויי מעדיציניש שולע אין חיפֿה. אשכול טורעם, וואָס הייזער אָפאַסאַז פון דעם אוניווערסיטעט, איז געווען ביז [[2002]] דער העכסטער בנין אין חיפֿה. עס איז דיזיינד דורך אָסקאַר ניעמייער, וואס אויך דיזיינד די אמעריקאנער נאַטיאָנס בנין אין [[ניו יארק (שטאט)|ניו יארק]].

אין [[2008]], האבן געלערנט אין חיפֿה אוניווערסיטעט 17,000 סטודענטן, טעכניאן און בערך 11,500. די שטאָט האט אויך אַ צווייַג פון דעם אפענעם אוניווערסיטעט וואָס איז ליגן אויף די נחלה און עטלעכע אנדערע העכער דערציונג אינסטיטוציעס, אַרייַנגערעכנט די אַקאַדאַמי פון דיזיין און בילדונג וויזאָ חיפֿה, ווו זיי געלערנט אין 2008 וועגן 850 סטודענטן, גארדאן קאַלידזש, ווו זיי געלערנט אַז יאָר וועגן 1,700 סטודענטן, אַראַביש קאַלידזש פֿאַר בילדונג, ווי 2000 סטודענטן, קאַלידזש טילטן פּלאַן-כּמעט 1,000, און קאַראַמעל אַקאַדעמיק צענטראַל מיט כמעט 1,000 סטודענטן. נאָר לערן אין יעדער יאָר איבער 30,000 סטודענטן.

== רעפערענצן ==
{{רעפליסטע}}


{{Commonscat|Haifa}}

{{חיפה דיסטריקט}}
{{שטעט אין ישראל}}
{{פרומע אידישע געגנטן}}

[[קאַטעגאָריע:חיפה|*]]
[[קאַטעגאָריע:פארט שטעט אין אזיע]]