ייד

_{צו מיינט איר די אות י?}

איד אדער ייד און יוד (ביי א פרוי אידענע אדער יידענע און יודענע) איז דער מענטש וואס געהערט צו דעם יידישן פאָלק.

אידישע פאלקס גרינדונג אין היסטאריע

די אידישע פאלק הייסט אין תנ"ך ישראל אדער יעקב, און דער נאמען איד שטאמט פון ווארט יהודה. וויבאלד נאר שבט יהודה האט זיך אומגעקערט פון גלות בבל קיין ארץ ישראל, וואס דערפאר האט כלל ישראל באקומען דער נאמען איד, דאס ערשטע מאל ווערן זיי אזוי אנגערופן אין די מגילה ביי מרדכי "היהודי".

סדר הדורות ביז שלמה המלך:

• דער אידישער גאט איז אנטפלעקט געווארן דורך אברהם אבינו, און די קינדער פון זיין אייניקל יעקב האבן זיך צונויפגעשטעלט אלץ א פאלק אין מצרים צווישן די יארן א'תתק"ס צו ב'תק"ס.
• אין יאר ב'תק"ס נעמען די אידן איין כנען און ארץ ישראל ווערט א אידיש לאנד צעטיילט אין שבטים, אבער דערווייל איז נאך נישט דא א פארמאלע רעגירונג.
• אין יאר ב'תש"ג האט מען באקרוינט דער ערשטער קעניג שאול המלך אויף אלע שבטים פון ישראל. ער האט געקעניגט 20 יאר.
• אין יאר ב'תשנ"ו איז דוד המלך געווארן קעניג אויף שבט יהודה אין פארלויף פון 7 יאר, נאכער האט ער געקעניגט אויך אויף די עשרת השבטים אין חברון און באשטימט שטאט ירושלים אלץ די הויפטשטאט פון ישראל'ס קעניגרייך און פירט אריבער דער ארון הברית אין ירושלים.
• נאך דוד איז ארויף זיין זון שלמה המלך. די ווייטערע געשיכטע ליינט אין מלכות יהודה און מלכות ישראל.

אידישע פאלק

עס איז מענטשן - ארויס פון פילע אומצאליגע ענדלאזע טריליאנען וועלטן, מיליאנען באשעפענישן, ביליאנען גוים - וואָס ווערן אַריין געבוירן אין דעם קליינעם אבער גאר וויכטיגן אידישן פאָלק, אָדער זענען זיך מגייר, אָנצונמען דעם אידישן גלויבן, און זענען אויטאַמאַטיש קנעכט וואָס זענען אויסדערוועלט ביים באַשעפער פון דער וועלט אלס זיין הייליג פאלק אידן, און זענען פאַרפליכטעט מיט תורה און אירע תרי"ג מצוות.

איבער 165 מאל ווערט אין דער תורה דערמאנט אז גאט איז דער גאט פון אידן - אין צוגאב צו פילע מאל וואס ער ווערט דערמאנט אלס דער גאט פון יעקב, אדער די גאט פון דיינע עלעטערן.

”הֵן לַיהוָה אֱלֹהֶיךָ, הַשָּׁמַיִם וּשְׁמֵי הַשָּׁמָיִם, הָאָרֶץ, וְכָל-אֲשֶׁר-בָּהּ. רַק בַּאֲבֹתֶיךָ חָשַׁק יְהוָה, לְאַהֲבָה אוֹתָם; וַיִּבְחַר בְּזַרְעָם אַחֲרֵיהֶם, בָּכֶם מִכָּל-הָעַמִּים--כַּיּוֹם הַזֶּה” (ספר דברים (פרק י')) לויט די פסוקים ערקלערט גאט, אז פון צווישן אלע גרויסע אנטוויקולינגן פון באשעפעניש, זענען אונזער עלטערן דאס מערסטע באליבט, און זייערע קינדער נאך זיי פאר שטענדיק.

לויטען רמב"ם איז דער ענד-ציל פין אייבירשטען אז אלע מענשטען זאלען גלייבן אין וויסען פין עם, אין האט אויסגעוועלט די אידישע פאלק פאר דעם ציל.

איינע פון די צילן, סיבות, און מיסיעס פון דעם איד: איז צו לויבן גאט, און מען זאגט א פשעט'ל אז דערפאר הייסט ער "איד" פון לשון אודה און הודיה, זיי לויבן און דאנקן גאט מיט זייער מויל, פירונג, און טואונגען. ווי דער נביא ערקלערט: ”עַם-זוּ יָצַרְתִּי לִי, תְּהִלָּתִי יְסַפֵּרוּ” (ישעיהו מ"ג)

אידישע אמונה אין רעליגיע

די יודישע רעליגיע האט זיך אנגעפאנגען דורך משה רבינו נאכדעם וואס די אידען זענען ארויס פין מצרים.

עס שטייט אין די תורה - וואס איז איבערגעגעבן געווארן פין טאטע צי זין, אין פין זיידן צים אייניקעל - אז 2 חדשים נאכדעם וואס די יודען זענען ארויס פין מצרים, זענען 600.000 יודען (נישט אריינגערעכנט פרויען אין קינדער) געשטאנען ביים בארג סיני, אין משה איז געשטאנען אויפען בארג צווישען פייער, אין האבען געהערט אין געזעהן א זייער א הויכע קול פין באשעפער וואס האט זיי געזאגט די ווערטער פין אנכי ה' אלקיך ולא יהיה לך אלקים אחרים, נאכדעם האט משה פין צווישען די פייער איבערגעזאגט נאך 8 באפעלען וואס ער האט געהערט פין באשעפער.

יארען שפעטער האבען אנדערע פעלקער אויך אנגעפאנגען צי גלייבען אז דער אייבישטער האט זיך באוויזען אויפן בארג סיני, (ווי למשל די רומים אין די פעלקער פין אייראפא, וואס ריפען זיך קריסטונטום. אויך די ישמעאלים אין פעלקער פין די מיטל מזרח, א חלק פין אזיע אין א חלק פין אפריקא). היינט צי-טאג גלייבען בערך 3 אין א האלב ביליאן מענטשען (60-55% פין וועלט באפעלקערונג) אז דער אייבישטער האט זיך באוויזען ביים בארג סיני, אין אז משה איז געווען א נביא פין גאט.

אויבערנאטירליכע קראפט

אין די תנ"ך און אין גמרא ווי אויך אין זוהר זעט מען פארשידענע זאכן וואס האט פאראויסגעזאגט גרויסע זאכן וואס וועלן געשען, אין דעם ווייזט אויף די אויבערנאטירליך קראפט פון די מענטשן וואס טוען אזוי עס שטייט אין די תורה.

שפעטער האט מען אויך געזען - לויט אסאך עדות - אויבערנאטירלעכע זאכן ביי צדיקים.

אויך די פאקט אז אסאך סאך מענטשן - פון אנדערע פעלקער - גלייבן אין מתן תורה, איז א אומגעווענליכע זאך.

אין משך פון די יארן זענען אידן געטאנצן אין פייערן און וואסער על קידוש ה', נישט אויפצוגעבן זייער גלויבן און תורה. מען האט עס געזען אפילו ביי אידן וואס האבן נישט אפגעהיטען די תורה, אבער ווען מען האט זיי געצווינגען צי לייקענען אין די תורה האבען זיי זיך געלאזט הארגענען. אין ספרים ווערט ארויסגעברעגט אז דאס איז נאך א ראיה אז א איד האט אין זיך א חלק פין באשעפער ("נשמה") וואס לויטן נאטור לאזט עס עם נישט לייקענען אין גאט.

אויך ערקעלערט מען מיט דעם, אז דאס איז די סיבה אז דאס יידישע פאלק האט זיך געהאלטן אין גלות אזוי לאנג, אפילו זיי האבן נישט געהאט קיין לאנד אדער וואפען, אין זענען געווען צעשפרייט אין דער גאנצער וועלט.

אפילו ביי יודן וואס היטן נישט די תורה זעט מען אז זיי האבן עפעס אין זיך וואס ציט זיי צי גרויסקייט. ווי למשל אז 25% פין די וועלט ערפינדנגען איז דורך יודן; אין אויך אז זיי זענען אין הויכע פאזיציעס ביי רעגירונגען. טייל זאגען דאס איז ווייל ער האט אין זיך א קראפט פין גרויסע זאכען, נאר ווי-באלד ער איז נישט פרום ניצט ער עס אויס אויף ערדישע זאכען.

נאמען איד

• אידן ווערן אנגערופן מיט אסאך נעמען, סיי אין די תורה און סיי היסטאריש. די פאלגענדע איז א טיילווייזע ליסטע.

איד

• דאס שטאמט פון דאס נאמען יהודה פון וואס עס איז געווארן יהודי אין לשון הקדוש, וואס מען רופט היינט איד אין אידיש, און Jew אין ענגליש (זעט אויבן).

עברי

• דאס שטאמט פון דאס וואס אברהם אבינו איז געקומען פון די אנדערע זייט טייך, און די כנעניים האבן אים גערופען עברי, עס ווערט דערמאנט אין די תורה. דאס איז די זעלבע וואס מען רופט אין ענגליש Hebrew.

ישראל

• דאס ווערט דערמאנט אין די תורה און קומט פון דעם וואס אידן זענען אייניקלעך פון יעקב אבינו וואס ווערט אויך אנגערופען ישראל. דאס איז די זעלבע וואס אין ענגליש רופט מען Israelite.

באפעלקערונג

די יידן היינט זיינען צעשפרייט אין די גארער וועלט, ווען א דריטל פון זיי זיינען אין מדינת ישראל, א דריטל אין די פאראייניקטע שטאטן פון אמעריקע, און א דריטל צעשפרייט אין אייראפע. זעט א פונקטליכע טאוועלע אין אידישע באפעלקערונג.

שטרעמונגען

• חסידים
• ארטאדאקסן
• רעפארמער,

קאנסערוואטיוון, ליטוואקעס, מאדערנע ארטאדאקסן, ציונים, קנאים, השכלה, אידישיסטן, פרייע, אפגעפארענע שומרוינער

יידישע שפראכן

• לשון קודש
• יידיש
• אראמיש
• העברעאיש
• לאדינא

זעט אויך

• רשימה:יידישע באפעלקערונג

1. ווייטערפירן מוסטער:רא