הלל הזקן

הלל הזקן (אַרױסגערעדט: הילעל האַזאקען) איז געװען אײנער פֿון די גרעסטער מענער אין דער ייִדישער געשיכטע, געלעבט אין דער צװײטער העלפֿט פֿון דער צײַט פֿון בית–המקדש שני אין ארץ–ישׂראל, געװען נשיא פֿון סנהדרין, געפֿירט מיט דער ישיבֿה, װאָס האָט געהײסן „בית הלל“, און זײַנע מאָראַלישע לערעס זענען דער יסוד פֿון דער ייִדישער רעליגיעזער עטיק.

הלל איז געבױרן געװאָרן אין בבֿל (מסכת סוכה כ' און אַנדערע ערטער שטײט „עלה הלל מבבל“, דאָס הײסט, הלל איז געקומען קײן ארץ–ישׂראל פֿון בבֿל). װען ער איז געבױרן געװאָרן איז שװער צו זאָגן. אין „ספֿרי“ סדרה ברכה װערט געשטײט אַז הלל האָט געלעבט 120 יאָר, און װען ער איז געקומען פֿון בבֿל איז ער אַלט געװען 40 יאָר, נאַכער האָט ער געלערנט 40 יאָר, און דערנאָך איז ער געװען נשיא 40 יאָר. צוליב דעם, װאָס אין דער גמרא מסכת שבת ט”ו װערט געשטײט אַז הלל איז געװאָרן נשיא 100 יאָר פֿאַרן חורבן פֿון בית שני, קומט אױס, אַז ער איז געבױרן געװאָרן 180 יאָר פֿאַרן חורבן. דאָס הײסט, 112 יאָר פֿאַר דער געװײנלעכער צײַטרעכענונג. טײל געלערנטע פֿאָרשער האַלטן, אַז די צאָלֹ 120 איז נישט קײן פינקטלעכע.

הלל האָט געשטאַמט פֿון אַ משפחה, װאָס האָט זיך מתײחס געװען צו דוד המלך (ירושלמי מסכת תענית פ”ד און אַנדערע ערטער). ער האָט אין ארץ–ישׂראל געלערנט בײַ שמעיה ואבֿטליון, װי מיר געפֿינען אין פרקי אבֿות א’ און אַנדערע ערטער פֿון דער משנה. אין דער גמרא מסכת יומא ל”ה װערט דערצײלט, אַז הלל איז דעמאָלט געװען אָרעם און ער האָט געאַרבעט צו פֿאַרדינען זײַן ברױט, אָבער אַ טײל פֿון פֿאַרדינסט האָט ער אַװעקגעגעבן פֿאַרן לערנען. דעם הױכן אַמט פֿון נשיא האָט הלל איבערגענומען פֿון די חכמים בני בתירה (מסכת פסחים ס”ו), און ער האָט אַװעקגעשטעלט דאָס סנהדרין און זײַן געגרינדעטע ישיבֿה אַזױ הױך, אַז די גמרא אין סוכה כ' דערצײלט, דאָס די תורה װאָלט געװען פֿאַרגעסן געװאָרן פֿון ייִדן, װען נישט הלל, װעלכער איז געקומען פֿון בבֿל און ער האָט איר באַנײַט. ער האָט אײַנגעפֿירט די מידות, מעטאָדן, לױט װעלכע מען לערנט אַרױס די הלכות פֿון די פסוקים אין דער תורה. ער האָט דורך זײַן ישיבֿה, די „בית הלל“, פֿעסטגעשטעלט אַ סך הלכות, װעגן װעלכע עס זענען געװען מחלוקות. ער האָט אױסגעדריקט דעם באַקאַנטן עטישן יסוד פֿון ייִדנטום, זאָגנדיק צו אַ גר, אַז „דעלך סני לחברך לא תעביד“ (װאָס דו האָסט נישט ליב, זאָלסטו נישט טאָן אַ צװײטן) איז דער יסוד פֿון דער גאַנצער תורה. און אַלץ איבעריקע איז אַ פירוש צו דער דאָזיקער לערע (תלמוד בבלי, מסכת שבת, פרק ב, דף לא, א גמרא).

די װערטער פֿון הלל װעגן מאָראַל און מדות טובֿות זענען פֿאַרשפרײט איבער משנה און גמרא. אין פרקי אבֿות א’ זאָגט הלל, „זײ פֿון די תלמידים פֿון אהרן, האָב ליב שלום און יאָג זיך נאָך שלום. האָב ליב די מענטשן און זײ מקרבֿ צו לערנען.“ אין פרקי אבֿות ב’ װערט דערצײלט װי הלל האָט געזען אַ קאָפ שװימען אױפֿן װאַסער און ער האָט צו אים געזאָגט, „װײַל דו האָסט אַנדערע דערטרונקען האָט מען דיך דערטרונקען, און דײַנע דערטרונקענער װעלן אױך דערטרונקען װערן“ (על דאטפת אטפוך וסוף מטײפיד יטופון). זײַן עניוות און סבלנות נישט צו פֿערן אין כּעס איז געװען באַקאַנט (שבת ל”א). הלל האָט מתקן געװען אַ רײ תקנות, װאָס זענען נױטיג געװען, װי פרוזבול און אַנדערע.

הלל איז געװען דער שטאַם–פֿאָטער פֿון דער נשיאים–דינאַסטיע, װאָס האָט אַרױסגעגעבן נשיאים עטלעכע הונדערט יאָר.

הללס חבֿר אין סנהדרין איז געװען שמאי, מיט װעמען ער פֿלעגט האָבן מײנונגס–פֿאַרשײדנקײטן אין הלכות. אױך זײערע ישיבֿות, די בית הלל און בית שמאי זענען געװען צװישן זיך מחולק װעגן אַ סך הלכות. און מיר געפֿינען אין דער משנה זײער אָפֿט די מחלוקת פֿון בית הלל און בית שמאי (אַמײסטן אין מסכתא עדיות). אָבער כּמעט שטענדיק האָט מען געפסקנט װי די בית הלל. אין אַלגעמײן האָבן בית הלל געפסקנט די הלכה לקולא, גרינגער צו מאַכן, מיטן אױסנאַם פֿון עטלעכע פֿאַלן (אין משנה מיצה ערשטן פרק און עדיות).

עס איז פֿאַראַן אַ מײנונג אַז דער נאָמען פֿון הלל װערט געבראַכט דורכן היסטאָריקער פֿון חורבן הבית יאָסעפֿוס פֿלאַװיוס אין „אַלטערטימער“ בוך 15, קאַפיטאַל 10, װאוּ ער זאָגט אַז װען הורדוס המלך האָט אײַנגענומען ירושלים און ער האָט דערמאָרדעט אַ סך ייִדן, האָט ער פֿונדעסטװעגן מכבד געװען די צװײ פרושים „פאָליאָ און סאַמעאַס, זײַן תלמידים“. עס איז פֿאַראַן אַ גרױסע מײנונגס–פֿאַרשײדנקײט בײַ די געלערנטע פֿאָרשער (פֿראַנקל, דערנבורג, גרעץ, װײַס, הלוי אין „דורות הראשונים“), צי מען מײנט דערמיט הלל ושמאי, צו שמעיה ואבֿטליון, צי אבֿטליון און שמאי.

בית הלל

בית הלל איז געוועזן זיין ישיבה. און איז געווען דער בר פלוגתא פון שמאי הזקן.

פון זיינע תלמידים

• ר' יוחנן בן זכאי
• רבן גמליאל הזקן
• רבן שמעון בן גמליאל
• רבי יהושע
• רבי עקיבא

חכמי המשנה - זוגות - תנאים

ערשטער דור נאך די אנשי כנסת הגדולה: שמעון הצדיק , רבי דוסא בן הרכינס צווייטער דור: אנטיגנוס איש סוכו , רבי אלעזר בן חרסום דריטער דור - ערשטער דור זוגות: יוסי בן יועזר איש צרדה (נשיא) , יוסי בן יוחנן איש ירושלים (אב בית דין) פערטער דור - צווייטער דור זוגות: יהושע בן פרחיה (נשיא) , נתאי הארבלי (אב בית דין) , יוחנן בן מתתיהו פינפטער דור - דריטער דור זוגות: יהודה בן טבאי (נשיא) , שמעון בן שטח (אב בית דין) , אליהועיני בן הקוף , חוני המעגל זעקסטער דור - פערטער דור זוגות: שמעיה (נשיא) , אבטליון (אב בית דין) , אדמון , חנן בן אבישלום , רבי מיאשא , עקביא בן מהללאל זיבעטער דור - ערשטער דור תנאים (סוף בית שני): הלל הזקן (נשיא) , שמאי הזקן (אב בית דין) , שמעון בן הלל (נשיא) , רבן גמליאל הזקן (נשיא) , מנחם , אבא שאול בן בטנית , בבא בן בוטא , חנמאל המצרי , חנניה בן חזקיה בן גוריון , יהודה בן בתירא , רבי יוחנן בן בג בג , רבי יוחנן בן החורנית , ישמעאל בן פיאבי , נחום הלבלר , רבי נחוניא בן הקנה אכטער דור - צווייטער דור תנאים (זמן החורבן): רבן שמעון בן גמליאל הזקן (נשיא) , רבן יוחנן בן זכאי (נשיא), אבא שאול , רבי אליעזר בן יעקב , רבי אלעזר המודעי , רבי אלעזר בן דמא , רבי אלעזר בן פרטא , רבי אלעזר ברבי צדוק , רבי חנינא סגן הכהנים , רבי חנינא בן אנטיגנוס , רבי חנינא בן דוסא , רבי חנניא בן חכינאי , רבי חנניא בן תרדיון , יונתן בן עוזיאל , רבי ישמעאל בן אלישע כהן גדול , רבי פפייס , רבי צדוק , שמואל הקטן ניינטער דור - דריטער דור תנאים: רבן גמליאל פון יבנה (נשיא) , רבי אליעזר בן הורקנוס , רבי אלעזר בן ערך , רבי חוצפית המתורגמן , רבי חנניא איש אונו , רבי יהושע בן חנניה , נחום איש גמזו , רבי חנינא בן עקביא צענטטר דור - פערטער דור תנאים: רבי עקיבא , רבי טרפון , רבי אלעאי , רבי אלעזר בן יהודה איש ברתותא , רבי אלעזר בן עזריה , רבי אלעזר חסמא , רבי חנינא בן גמליאל , רבי חנניא בן עקשיא , רבי יהודה בן בבא , רבי יוחנן בן נורי , רבי יוסי הגלילי , רבי ישמעאל , שמעון בן זומא , שמעון בן עזאי , אונקלוס , אלישע בן אבויה עלפטער דור - פינפטער דור תנאים: רבן שמעון בן גמליאל (דער צווייטער) (נשיא), רבי מאיר (און זיין ווייב ברוריה) , רבי יהודה (בר אלעאי) , רבי אליעזר בנו של רבי יוסי הגלילי , רבי אלעזר בן שמוע , רבי יהושע בן קרחה, רבי יוחנן הסנדלר, רבי יוסי (בן חלפתא), רבי נחמיה, רבי שמעון בר יוחאי , רבי שמעון שזורי צוועלפטער דור - זעקסטער דור תנאים: רבי יהודה הנשיא , רבי אלעזר ברבי שמעון , רבי אלעזר הקפר , חלפתא איש כפר חנניה, רבי יוסי ברבי יהודה , רבי ישמעאל ברבי יוסי , רבי נתן , רבי שמעון בן אלעזר, רבי שמעון בן מנסיא נאך תנאים: רבי יוחנן בן ברוקה ובנו רבי ישמעאל