געאמעטריע
געאמעטריע (פון אוראַלט גריכיש: γεωμετρία ; געא- "ערד", -מעטראן "מעסטן") איז אן אפטיילונג פון מאטעמאטיק וואס פארנעמט זיך מיט פראגעס פון פארעם, גרייס, פארהעלטענישע פאזיציע פון פיגורן און די איינגשאפטן פון רוימען.[1]
געאמעטריע באהאנדלט פארמען (ווי קוואדראטן, דרייעקן און קרייזן) און פונדאמענטאלע סטרוקטורן ווי פונקטן, ליניעס - גלייכע און קרומע, און פלאכער פלאץ.
אין געאמעטריע טוט מען באווייזן פראפאזיציעס ניצנדיק טעארעמען, ווי למשל די קאנגרוענץ געזעצן.
געאמעטריע איז פון די עלצטע צווייגן פון מאטעמאטיק. זי האט אנגעהויבן אנטוויקלען אין מזרח אזיע און אוראלט עגיפטן.
געאמעטריע האט אָנווענדונגען צו פֿיל פֿעלדער, איינשליסנדיק קונסט, ארכיטעקטור און פֿיזיק, ווי אויך צו אנדערע צווייגן פון מאטעמאטיק.[2]
היסטאריע[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
די ערשטע באריכטן וועגן געאמעטריע טרעפֿט מען אין אוראלטע מעסאפאטאמיע און עגיפטן אין דעם 2טן יארהונדערט פֿאר דער ציווילער.[3][4] אין דעם אנהייב איז געאמעטריע געווען א זאמלונג פֿון אויסגעפֿונענע פרינציפן וועגן, לענג, ווינקלען, שטחים און פֿארנעמען, וואס מען האט אנטוויקלט פֿאר פראקטישע צוועקן אין ערדמעסטונג, קאנסטרוקציע און אסטראנאמיע. די ערשטע טעקסטן וועגן געאמעטריע זענען די עגיפטישע רינד פאפירוס (2000–1800 פֿדצ״ר) און מאסקווע־פאפירוס (בערך 1890 פֿדצ״ר), און די באבילאנישע ליימענע טאָוולען ווי פלימפטאן 322 (1900 פֿדצ״ר). צום ביישפיל, דער מאסקווע־פאפירוס גיט א פֿארמל צו רעכענען דעם פֿארנעם פון אן אפגעהאקטן פיראמיד.[5] שפעטערע ליימענע טאוולען (350–50 פֿדצ״ר) ווייזן אז באבילאנישע אסטראנאמען האבן אויסגעפֿירט טראפעזויד־פראצעדורן צו רעכענען די ארט און מהלך פון יופיטער. די דאָזיקע געאמעטרישע פראצעדורן האבן געפֿעדערט די אקספֿארדער רעכענער, כולל דעם דורכשניט גיך טעארעם, מיט 14 יאָרהונדערטער.[6] אין דרום עגיפטן האבן די אוראלטע נובער געגרינדעט א סיסטעם פון געאמעטריע איינשליסנדיג פֿריערדיגע זון-זייגערס.[7][8]
אין דעם 7טן יארהונדערט פֿדצ״ר האט דער גריכישער מאַטעמאַטיקער טאַלעס פֿון מילעטוס געניצט געאמעטריע צו לייזן פראבלעמען ווי למשל רעכענען די הייך פון די פיראמידן און די ווייט פֿון שיפֿן פֿונעם ברעג ים. מען זאָגט אויף אים אַז ער איז געווען דער ערשטער וואס האט געניצט א דעדוקטיוון געדאַנקען־גאַנג אָפגעוואנדן צו געאמעטריע, ווען ער האט אַרויסגעפֿירט פֿיר קאראלאַרן צו טאַלעס׳נס טעארעם.[9] פיטאַגאראַס האט געגרינדעט די פיטאַגארישע שולע, וואָס ווערט גערעכנט צו ברענגען דעם ערשטן באַווייז פֿון פיטאַגאראַס׳נס טעארעם,[10] וואָס האט אבער א לאַנגע היסטאריע.[11][12]
איידאקסאס פון קנידאס (ענ') (408–בערך 355 פֿדצ״ר) האט אנטוויקלט דעם מעטאד פון אויסשעפונג, מיט וואס מען קען רעכענען דעם שטח און פארנעם פון בייגעוודעקע פֿארעמען.[13] אומגעפער אין 300 פֿדצ״ר, איז געאמעטריע רעוואלוציאנירט דורך אויקלידוס, וועמענ׳ס עלעמענטן, ברייט געהאלטן דאס מערסט דערפֿאלגרייכע און באאיינפלוסלעכע לערנבוך פון אלע צייטן,[14] האט איינגעפירט מאטעמאטישע שטרענגקייט דורך דעם אַקסיאמען־מעטאד, און איז דער פֿריסטער ביישפיל פון דעם פֿארמאט וואס מען ניצט ביזן היינטיגן טאג אין מאטעמאטיק, מיט דעפֿיניצע, אַקסיאם, טעארעם און באַווייז.
באגריפן אין געאמעטריע[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
די פֿאלגנדע זענען פֿון וויכטיקסטע באגריפֿן אין געאמעטריע.[15][16][17]
אקסיאמען[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
זעט דעם הויפּט אַרטיקל – אקסיאם
אויקלידוס נעמט אן אבסטראקטן צוגאנג צו געאמעטריע אין זיין בוך עלעמענטן,[18] איינע פון די מערסט באאיינפלוסלעכע ביכער געשריבן אין דער היסטאריע.[19] אויקלידוס האט איינגעפֿירט געוויסע אקסיאמען וואס דריקן אויס ערשטיקע אדער קלאר־אמתע אייגנשאפֿטן פון פונקטן, גראָדן און אייבערפֿלאַכן.[20] ער האט ממשיך געווען שטרענג אָפלערנען אַנדערע אייגנשאַפֿטן דורך א מאַטעמאַטישן געדאַנקען־גאַנג. די כאַראַקטעריסטישע אייגנשאַפט פון אויקלידוסנ׳ס צוגאַנג צו געאמעטריע איז געווען זיין שטרענגקייט, און אט דאָס ווערט גערופֿן היינט אַקסיאמאַטישע אדער סינטעטישע געאמעטריע.[21] ביים אנהייב פונעם 19טן יארהונדערט האט די ערפֿינדונג פון נישט-אויקלידישע געאמעטריעס דורך ניקאליי איוואַנאוויטש לאבאַטשעווסקי (1792–1856), יאַנאש באליאַי (1802–1860), קארל פרידריך גאוס (1777–1855) און אנדערע[22] געברענגט צו א ווידערבליען פון אינטערעס אין דעם דאזיקן דיסציפלין און, אין דעם 20סטן יארהונדערט, האט דויד הילבערט (1862–1943) געניצט אקסיאמאטישן פֿעסטשטעלן כדי צו שאַפֿן א מאדערנע פֿונדאַציע פֿאַר געאמעטריע.[23]
פונקטן[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
- זעט דעם הויפּט אַרטיקל – פונקט (געאמעטריע)
גראָדן[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
- זעט דעם הויפּט אַרטיקל – שטריך
פֿלאַכן[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
ווינקלען[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
קרומע ליניעס[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
אייבערפֿלאכן[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
פֿלאכטעס[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
לענג, שטח און פֿאַרנעם[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
קאנגרוענץ און ענלעכקייט[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
דימענסיע[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
סימעטריע[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
טערמינען אין געאמעטריע[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
- גראָד - (אן איין-דימענסיענעלע) ליניע וואס ציט זיך אומענדלעך פון ביידע עקן.
- איבערשניידנדיקע גראדן - צוויי גראדן וואס טרעפן זיך.
- פערפענדיקולארע גראדן - איבערשניידנדיקע גראדן מיט א ווינקל צווישן זיי פון 90 גראַד.
- פאראלעלע גראדן - גראדן וואס טרעפן זיך קיינמאל נישט.
- שטראַל - א ליניע וואס גייט ארויס פון א פונקט און ציט זיך אומענדלעך פון איין זייט.
- אינטערוואַל - א ליניע וואס איז אפגעגרענעצט מיט צוויי עקן.
- ווינקל - די גרייס פונעם שפאלט צווישן צוויי שטראלן מיט א געמיינזאמען ווינקלפונקט.
- שפיצער ווינקל - ווינקל קלענער פון 90 גראַד.
- גלייכווינקל - ווינקל גלייך צו 90 גראד.
- שטומפער ווינקל - ווינקל צווישן 90 און 180 גראד.
- אויסגעצויגענער ווינקל - ווינקל גלייך צו 180 גראד.
- דערהויבענער ווינקל - ווינקל גרעסער פון 180 גראד.
- דערגאנציקע ווינקלען - א פאר ווינקלען וואס זייער סכום איז 90 גראד.
- פילעק - א פארמאכטע פארעם צאמגעשטעלט פון שטריכן.
- קאנוועקסער פילעק - א פילעק וואס אלע זיינע ווינקלען זענען קלענער פון 180 גראד.
- קאנקאווער פילעק - א פילעק וואס האט כאטש איין ווינקעל גרעסער פון 180.
- גלייכווינקלדיקער פילעק - פילעק מיט אלע ווינקלען גלייך.
- רעגולערער פילעק - פילעק מיט אלע ווינקלען גלייך און אלע עקן גלייך.
- דיאגאנאל - שטריך צווישן צוויי ווינקלפונקטן.
- דרייעק - פילעק מיט דריי עקן.
- שפיצווינקלדיקער דרייעק - דרייעק מיט אלע דריי ווינקלען שפיץ.
- גלייכווינקלדיקער דרייעק - דרייעק מיט א גלייכווינקל.
- שטומפווינקלדיקער דרייעק - דרייעק מיט א שטומפן ווינקל.
- גלייכשענקלדיקער דרייעק - דרייעק מיט צוויי זייטן גלייך.
- גלייכזייטיקער דרייעק - דרייעק מיט אלע זייטן גלייך (און אלע ווינקלען 60 גראד).
- פירעק - פילעק מיט פיר זייטן.
- טראפעז - פירעק מיט איין פאר פאראלעלע זייטן.
- גלייכשענקלדיקער טראפעז - טראפעז מיט גלייכע דיאגאנאלן.
- גלייכווינקלדיקער טראפעז - טראפעז מיט צוויי גלייכווינקלען.
- לאזענגע - פירעק מיט צוויי פאר גלייכע נאענטע זייטן.
- פאראלעלאגראם - פירעק מיט צוויי פאר פאראלעלע און גלייכע זייטן.
- ראמב - פירעק מיט אלע זייטן גלייך.
- גראדעק - פאראלעלאגראם מיט אלע ווינקלען גראדווינקלען.
- קוואדראט - רעגולערער פירעק.
- טראפעז - פירעק מיט איין פאר פאראלעלע זייטן.
- פינפעק - פילעק מיט פינף זייטן.
- זעקסעק - פילעק מיט זעקס זייטן.
- זיבנעק - פילעק מיט זיבן זייטן.
- אכטעק - פילעק מיט אכט זייטן.
זעט אויך[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
רעפערענצן[רעדאַקטירן | רעדאקטירן קוואַלטעקסט]
- ↑ Vincenzo De Risi (31סטן יאנואר 2015). Mathematizing Space: The Objects of Geometry from Antiquity to the Early Modern Age. Birkhäuser, 1–. ISBN 978-3-319-12102-4.
- ↑ Walter A. Meyer (21סטן פעברואר 2006). Geometry and Its Applications. Elsevier. ISBN 978-0-08-047803-6.
- ↑ J. Friberg, "Methods and traditions of Babylonian mathematics. Plimpton 322, Pythagorean triples, and the Babylonian triangle parameter equations", Historia Mathematica, 8, 1981, pp. 277–318.
- ↑ Neugebauer, Otto [1957] (1969). "Chap. IV Egyptian Mathematics and Astronomy", The Exact Sciences in Antiquity, 2, Dover Publications, 71–96. ISBN 978-0-486-22332-2. .
- ↑ (Boyer 1991, "Egypt" p. 19)
- ↑ Ossendrijver, Mathieu (29 January 2016). "Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph". Science 351 (6272): 482–484. Bibcode:2016Sci...351..482O. PMID 26823423. doi:10.1126/science.aad8085.
- ↑ Depuydt, Leo (1 January 1998). "Gnomons at Meroë and Early Trigonometry". The Journal of Egyptian Archaeology 84: 171–180. JSTOR 3822211. doi:10.2307/3822211.
- ↑ Slayman, Andrew (27סטן מיי 1998). Neolithic Skywatchers.
- ↑ (Boyer 1991, "Ionia and the Pythagoreans" p. 43)
- ↑ Eves, Howard, An Introduction to the History of Mathematics, Saunders, 1990, ISBN 0-03-029558-0.
- ↑ Kurt Von Fritz (1945). "The Discovery of Incommensurability by Hippasus of Metapontum". The Annals of Mathematics.
- ↑ James R. Choike (1980). "The Pentagram and the Discovery of an Irrational Number". The Two-Year College Mathematics Journal.
- ↑ (Boyer 1991, "The Age of Plato and Aristotle" p. 92)
- ↑ (Boyer 1991, "Euclid of Alexandria" p. 119)
- ↑ Tabak, John (2014). Geometry: the language of space and form. Infobase Publishing, xiv. ISBN 978-0816049530.
- ↑ Schmidt, W., Houang, R., & Cogan, L. (2002). "A coherent curriculum". American Educator, 26(2), 1–18.
- ↑ Morris Kline (מערץ 1990). Mathematical Thought From Ancient to Modern Times: Volume 3. Oxford University Press, USA, 1010–. ISBN 978-0-19-506137-6.
- ↑ Victor J. Katz (21סטן סעפטעמבער 2000). Using History to Teach Mathematics: An International Perspective. Cambridge University Press, 45–. ISBN 978-0-88385-163-0.
- ↑ David Berlinski (8טן אפריל 2014). The King of Infinite Space: Euclid and His Elements. Basic Books. ISBN 978-0-465-03863-3.
- ↑ Robin Hartshorne (11טן נאוועמבער 2013). Geometry: Euclid and Beyond. Springer Science & Business Media, 29–. ISBN 978-0-387-22676-7.
- ↑ (16טן מערץ 2017) The Learning and Teaching of Geometry in Secondary Schools: A Modeling Perspective. Taylor & Francis, 20–. ISBN 978-1-351-97353-3.
- ↑ I.M. Yaglom (6 December 2012). A Simple Non-Euclidean Geometry and Its Physical Basis: An Elementary Account of Galilean Geometry and the Galilean Principle of Relativity. Springer Science & Business Media, 6–. ISBN 978-1-4612-6135-3.
- ↑ Audun Holme (23סטן סעפטעמבער 2010). Geometry: Our Cultural Heritage (אויף ענגליש). Springer Science & Business Media, 254–. ISBN 978-3-642-14441-7.